Βιταμίνη Α

Βιταμίνη Α είναι ο γενικός όρος που χρησιμοποιείται για να περιγραφούν οι ενώσεις που επιδεικνύουν την βιολογική δράση της ρετινόλης. Η βιταμίνη Α είναι λιποδιαλυτή. Τα δύο βασικά συστατικά της βιταμίνης Α στις τροφές είναι η ρετινόλη και τα καροτενοειδή. Ο όρος «ρετινοειδή» αναφέρεται στην ρετινόλη ή σε άλλα φυσικά παράγωγά της, όπως η ρετινάλη (ρετιναλδεΰδη), το ρετινοϊκό οξύ και οι ρετινυλικοί εστέρες. Επίσης, τα ρετινοειδή περιλαμβάνουν συνθετικά ανάλογα άσχετα με το αν παρουσιάζουν την βιολογική δράση της ρετινόλης.

Στη Βρετανία οι συνιστώμενες ημερήσιες προσλήψεις σε βιταμίνη Α εκφράζονται σε μg ισοδύναμα ρετινόλης, όπου:

Ισοδύναμο ρετινόλης (μg) = [ρετινόλη (μg) + β-καροτένιο ισοδύναμο (μg)]/6

Το Διεθνές Σύστημα Μονάδων για την βιταμίνη Α  έχει σταματήσει να ισχύει από το 1954, αλλά συνεχίζει να χρησιμοποιείται ευρέως (ιδιαίτερα στις ετικέτες διαιτητικών συμπληρωμάτων). Μια διεθνής μονάδα ισούται με 0.3μg ισοδύναμα ρετινόλης, 0.3μg ρετινόλης, 0.3μg οξικής ρετινόλης, 0.5μg παλμιτικής ρετινόλης, 0.4μg προπιονικής ρετινόλης.

Διαιτητικές πηγές

Δοσολογία

Σε απουσία δυσαπορρόφησης ή ασθένειας του γαστρεντερικού, δεν πρέπει να γίνεται υπέρβαση στις ακόλουθες κανονικές ημερήσιες λήψεις (από τροφές και συμπληρώματα):

• Ενήλικες γυναίκες 7500 μg (25000 Units)
• Έγκυες γυναίκες 2400 μg (8000 Units)
• Ενήλικες άνδρες 9000 μg (29700 Units)
• Βρέφη 900 μg (2970 Units)
• Παιδιά ηλικίας 1 – 3 ετών 1800 μg (5940 Units)
• Παιδιά ηλικίας 4 – 6 ετών 3000 μg (9900 Units)
• Παιδιά ηλικίας 6 – 12 ετών 4500 μg (14850 Units)
• Έφηβοι 6000 μg (19800 Units)

Η θεραπευτική δοσολογία δεν θα πρέπει να υπερβαίνει αυτά τα όρια, παρά μόνο όταν ο ασθενής βρίσκεται υπό ιατρική παρακολούθηση. Για παράδειγμα, στην κυστική ίνωση, μπορούν να δοθούν δόσεις 1200 – 3300 μg (4000 – 10000 Units).

Δράση

Η βιταμίνη Α (στη μορφή της ρετινάλης) είναι απαραίτητη για την φυσιολογική λειτουργία του αμφιβληστροειδούς και ιδιαιτέρως για την προσαρμογή της όρασης στο σκοτάδι. Άλλες μορφές (ρετινόλη, ρετινοικό οξύ) είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της δομικής και λειτουργικής ακεραιότητας του επιθηλιακού ιστού και του ανοσοποιητικού συστήματος, για την κυτταρική διαφοροποίηση και διαίρεση, για την ανάπτυξη των οστών, για την λειτουργία των γεννητικών οργάνων, και την ανάπτυξη του εμβρύου. Επίσης η βιταμίνη Α μπορεί να ενεργεί σαν συμπαράγοντας σε βιοχημικές αντιδράσεις.

Μεταβολισμός

Απορρόφηση

Η βιταμίνη Α απορροφάται εύκολα από το ανώτερο τμήμα του εντέρου (δωδεκαδάκτυλο και νήστιδα) μέσω ενός φορέα-μεσολαβητή. Για την απορρόφηση απαιτείται η παρουσία γαστρικών υγρών, χολικών αλάτων, παγκρεατικής και εντερικής λιπάσης, καθώς και πρωτεϊνικών και διαιτητικών λιπών.

Κατανομή

Το ήπαρ περιέχει τουλάχιστον το 90% της αποθηκευμένης στο σώμα βιταμίνης Α (την ποσότητα που χρειάζεται ένας ενήλικας για περίπου δύο χρόνια). Μικρές ποσότητες είναι αποθηκευμένες στους νεφρούς και στους πνεύμονες. Η βιταμίνη Α μεταφέρεται στο αίμα συνδεδεμένη με έναν πρωτεϊνικό φορέα, την συνδετική πρωτεΐνη της ρετινόλης – ΣΠΡ (RBP – Retinol Binding Protein).

Αποβολή

Η βιταμίνη Α αποβάλλεται στην χολή και στα ούρα (ως μεταβολίτες). Εμφανίζεται και στο μητρικό γάλα.

Βιοδιαθεσιμότητα

Η απορρόφησή της μειώνεται αισθητά με κατανάλωση τροφής πτωχής σε λίπη (<5g) και από την παρουσία υπεροξειδωμένων λιπών και άλλων οξειδωτικών παραγόντων μέσα στα τρόφιμα. Η έλλειψη πρωτεϊνών, βιταμίνης Ε, ψευδαργύρου και η μεγάλη κατανάλωση αλκοόλ επηρεάζουν την μεταφορά, την αποθήκευση και χρησιμοποίηση της βιταμίνης Α.

Έλλειψη

Η έλλειψη βιταμίνης Α είναι διαδεδομένη στα παιδιά των υπανάπτυκτων χωρών και γενικά συνδέεται με τον υποσιτισμό. Στα συμπτώματα της ανεπάρκειας περιλαμβάνονται:

• Αδυναμία όρασης στο σκοτάδι (εξαιτίας της μειωμένης ευαισθησίας των ραβδίων στον αμφιβληστροειδή χιτώνα)
• Ξηροφθαλμία (μπορεί να μην είναι αναστρέψιμη) που χαρακτηρίζεται από ταυτόχρονη ξηρότητα του κερατοειδούς και του επιπεφυκότα, εξέλκωση και ρευστοποίηση. Η τελική κατάληξη είναι η σημαντική μείωση της όρασης και η τύφλωση.
• Ξηροδερμία και παρουσία ασυνέχειας στις δερματικές στοιβάδες (δεν αποτελεί μοναδικό δείκτη ανεπάρκειας σε βιταμίνη Α, εφόσον και άλλες ανεπάρκειες θρεπτικών συστατικών προκαλούν παρόμοιες διαταραχές).
• Μεταπλασία και κερατινοποίηση των κυττάρων της αναπνευστικής οδού και άλλων οργάνων.
• Αυξημένη ευαισθησία σε μολύνσεις του αναπνευστικού και ουροποιητικού συστήματος.
• Περιστασιακά διάρροια και απώλεια της όρεξης.

Χρήσεις

Τα περισσότερα παιδιά ηλικίας από έξι μηνών έως πέντε χρονών, συνιστάται να λαμβάνουν συμπληρώματα βιταμινών Α και D, εκτός εάν μπορεί να διασφαλιστεί η επάρκειά της, από τη διατροφή τους.

Δεν υπάρχει καμία απόδειξη της αξίας της βιταμίνης Α σε προβλήματα των ματιών ή πρόληψης και θεραπείας μολύνσεων που δεν σχετίζονται με ανεπάρκεια βιταμίνης Α. Συμπληρώματα βιταμίνης Α σε κανονικές, ασφαλείς δόσεις δεν έχουν αποδεδειγμένα οφέλη σε δερματικά προβλήματα (π.χ. ακμή), όμως συνθετικά ρετινοειδή μπορούν να συνταγογραφηθούν γι’ αυτόν τον σκοπό.

Στην διεθνή βιβλιογραφία έχουν εμφανιστεί κατά περιόδους ανεξάρτητες μελέτες που υποδηλώνουν ότι η βιταμίνη Α μπορεί να είναι ευεργετική στο προεμμηνορυσιακό σύνδρομο, όμως αυτά τα αποτελέσματα δεν έχουν επιβεβαιωθεί σε τυχαίες δοκιμές. Υπάρχουν πολύ λίγες ενδείξεις για κάποια ευεργετική επίδραση των συμπληρωμάτων της βιταμίνης Α πέρα από τις περιπτώσεις ανεπάρκειας. Τα διαθέσιμα στοιχεία για τον ρόλο της βιταμίνης Α στον καρκίνο σχετίζονται περισσότερο με τα καροτενοειδή παρά με την βιταμίνη Α γενικά.

Προφυλάξεις

Εγκυμοσύνη και θηλασμός

Υπερβολικές δόσεις βιταμίνης Α φαίνεται να προκαλούν τερατογενέσεις, αν και τα επίπεδα στα οποία συμβαίνει κάτι τέτοιο δεν έχουν επαρκώς καθοριστεί. Συνιστάται σε εγκύους, ή γυναίκες που σκοπεύουν να αποκτήσουν παιδί, να μην προσλαμβάνουν διατροφικά συμπληρώματα που περιέχουν βιταμίνη Α (όπως ιχθυέλαια), εκτός αν κάτι τέτοιο γίνεται κατόπιν συστάσεως του γιατρού. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγουν την κατανάλωση τροφών πλούσιων σε βιταμίνη Α, όπως το συκώτι κ.α.

Ανεπιθύμητες ενέργειες

Με απλή δόση 300 mg ρετινόλης (1 εκατομμύριο μονάδες) σε ενήλικες, 60 mg ρετινόλης (200000 μονάδες) σε παιδιά, ή 30 mg ρετινόλης (100000 μονάδες) σε βρέφη μπορεί να προκληθεί οξεία τοξικότητα.

Τα σημεία και συμπτώματα είναι συνήθως παροδικά (συχνότερα εκδηλώνονται περίπου 6 ώρες μετά την πέψη της οξείας δόσης και εξαφανίζονται μετά από 36 ώρες) και περιλαμβάνουν:

• Βαρεία κεφαλαλγία (εξαιτίας αυξημένης ενδοκρανιακής πίεσης)
• Στοματαλγία
• Αιμορραγικά ούλα
• Ζαλάδα
• Σύγχυση
• Έμετο
• Θολή όραση
• Ηπατομεγαλία
• Ευερεθιστότητα
  
  

Όταν η ημερήσια πρόσληψη είναι >15 mg ρετινόλης (50000 μονάδες) σε ενήλικες και 6 mg (20000 μονάδες) σε βρέφη και νεαρά παιδιά, μπορεί να εμφανιστούν σημεία χρόνιας τοξικότητας. Τα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν:

• Ξηροδερμία
• Δερματίτιδα
• Αποφολίδωση
• Δερματικό ερύθημα
• Εξάνθημα λεπιδοειδές δέρμα
• Διαταραχές της ανάπτυξης των μαλλιών
• Πόνους σε οστά και αρθρώσεις
• Υπεροστέωση
• Κεφαλαλγία
• Κόπωση
• Ευερεθιστότητα
• Αϋπνία
• Ανορεξία
• Ναυτία
• Έμετο
• Διάρροια
• Απώλεια βάρους
• Ηπατομεγαλία
• Ηπατοτοξικότητα
• Αυξημένη ενδοκρανιακή πίεση
• Υπερασβεστιαιμία (λόγω της αύξησης  της λειτουργικότητας της αλκαλικής φωσφατάσης)

Τα εμφανιζόμενα σημεία και συμπτώματα ποικίλλουν ευρέως από άτομο σε άτομο. Τα περισσότερα εξαφανίζονται μέσα σε μία εβδομάδα, μετά την ελάττωση της πρόσληψης, αλλά οι αλλαγές στο δέρμα και στα οστά παραμένουν εμφανείς για πολλούς μήνες (Pinnock et al,1992).

Αλληλεπιδράσεις

Φάρμακα

• Αντιπηκτικά: Μεγάλες δόσεις βιταμίνης Α (>750 μg: 2500 Units) μπορούν να προκαλέσουν υποπροθρομβιναιμία.
• Χολεστυραμίνη, Χολεστιρόλη, Κολχικίνη, Υγρή παραφίνη, Νεομυκίνη, Σουκραλφάτη: Μπορούν να μειώσουν την απορρόφηση της βιταμίνης Α
• Ρετινοειδή (ακιτρεκίνη, ετρενοϊκά, ισοτρετινοΐνη, τρεετινοΐνη): Ταυτόχρονη χορήγηση με βιταμίνη Α μπορεί να προκαλέσει επιπρόσθετα τοξικά αποτελέσματα.
• Στατίνες: Παρατεταμένη θεραπεία με στατίνες μπορεί να προκαλέσει αύξηση των επιπέδων βιταμίνης Α στον ορό.
  

Θρεπτικά συστατικά

• Σίδηρος: Σε ανεπάρκεια βιταμίνης Α ελαττώνονται τα επίπεδα σιδήρου στο πλάσμα.
• Βιταμίνη C: Σε συνθήκες υπερβιταμίνωσης Α, τα επίπεδα βιταμίνης C στους ιστούς μπορεί να μειωθούν, ενώ αυξάνεται η απέκκριση βιταμίνης C στα ούρα. Η βιταμίνη C μπορεί να ελαττώσει τα τοξικά αποτελέσματα της βιταμίνης Α.
• Βιταμίνη Ε: Μεγάλες δόσεις βιταμίνης Α αυξάνουν την ανάγκη για βιταμίνη Ε - Η βιταμίνη Ε ελαττώνει την οξειδωτική καταστροφή της βιταμίνης Α.
• Βιταμίνη Κ: Σε συνθήκες υπερβιταμίνωσης Α, μπορεί να προκύψει υποθρομβιναιμία, η οποία διορθώνεται με χορήγηση βιταμίνης Κ.

Ημερήσιες Ανάγκες

¹Επαρκής ποσότητα, ² ηλικία<18 ετών ,750μg, ³ ηλικία<18 ετών, 1200μg