Αν παρατηρήσουμε για λίγο τη ζωή μας, θα ανακαλύψουμε πλήθος εθισμών, τελετουργιών, συνηθειών, καταναγκασμών. Πού εξυπηρετεί μια δομημένη προβλέψιμη καθημερινότητα; Σαν η ίδια η καθημερινότητα να απαιτεί να γίνουμε εθισμένα-εξαρτημένα άτομα, για να «τη βγάλουμε». Τα πάντα είναι προγραμματισμένα. Και εμείς προγραμματίζουμε τον εαυτό μας για να ανταπεξέλθει στο πρόγραμμα. Μου έρχεται στο μυαλό η έννοια του νευρωτικού ανθρώπου του Freud. H βάση του νευρωτικού ανθρώπου, είναι το άγχος (και κατόπιν η γνωστή Κυρία Ενοχή). Είμαστε «στην πρίζα».
Ναι, θέλεις να ζήσεις και για να ζήσεις χρειάζεσαι λεφτά. Για να έχεις λεφτά, πρέπει να δουλέψεις. Και πού χάνεται το παιχνίδι και φτάνουμε στο σημείο να ζούμε για να δουλεύουμε και όχι να δουλεύουμε για να ζούμε; Και πώς ξεχάσαμε τι θα πει να ζούμε..;
Θυμάμαι μια φίλη που ως «μάρτυρας» έβγαζε 14ωρα σε μια δουλειά που απεχθανόταν και «την αρρώσταινε» (δουλεύοντας συχνά και Σαββατοκύριακα). Χρειαζόταν 2 ώρες να πάει και να έρθει, σπαταλώντας βενζίνη, έτρωγε εκεί πρωινό και μεσημεριανό από τα delivery της γειτονιάς, χρησιμοποιούσε το κινητό της για επικοινωνίες της δουλειάς και επέστρεφε στο σπίτι κατάκοπη με τα νεύρα σμπαράλια, μόνο και μόνο για να φάει με το άγχος και τη σιχαμάρα για την επόμενη μέρα. Τώρα πείτε μου, είναι αυτό η ζωή που εννοούσε ο οποιοσδήποτε Θεός όταν μας έδωσε το δώρο; Αυτό λοιπόν που μου έκανε εντύπωση ήταν ότι, μιας και σπατάλαγε πάνω από το μισό μισθό της στη βενζίνη, το φαΐ και το κινητό, και ενώ ήταν όχι απλά δυσαρεστημένη αλλά «σκασμένη» από τη δουλειά της, συνέχιζε να δουλεύει εκεί.
Κατόπιν, χρειάζεται κάπου να ξεσπάσεις και εκεί καλά κρατούν οι εθισμοί. Η συγκεκριμένη είχε εθισμό στο φαγητό. Η γευστική απόλαυση έδινε την παρηγοριά, το «αλάτι» της ζωής, την ηδονή και ταυτόχρονα έδινε τροφή στη νευρωτική κατάσταση με νέο κύμα ενοχών, αυτοκαταστροφής, αυτουποτίμησης, στρες. Και μετά δουλειά για να μη τα σκεφτόμαστε. Και παράπονο. Θλίψη.
Εθισμοί από το Άλφα ως το Ωμέγα
Προτείνω εδώ, να δούμε τους εθισμούς με μια ευρύτερη έννοια.
Με μια πρώτη πλοήγηση στο Διαδίκτυο, θα δείτε ότι μπορεί να είμαστε εθισμένοι από το Αλφα-γράμμα της αλφαβήτου ως το Ωμέγα, σε
- Ουσίες
- Αντικείμενα
- Συμπεριφορές
- Συναισθήματα
Αναφέρω κάποια από αυτά. Μπορούμε να είμαστε εθισμένοι σε:
- Φάρμακα (ασπιρίνες, αντικαταθλιπτικά,αγχολυτικά κλπ)
- Φαΐ
- Γυμναστική-άσκηση
- Τζόγο
- Ψώνια
- Σεξουαλικές δραστηριότητες
- Βιντεοπαιχνίδια
- Internet
- Δουλειά
- Πορνογραφία
- Λεφτά
- Τηλεόραση
- Κλοπή (κλεπτομανία)
- Δύναμη-εξουσία
- Ψέματα
- Φήμη-δόξα
- Αδρεναλίνη
- Θεός και θρησκεία
- Πολιτική
- Τελειότητα
- Ανθρώπους και σχέσεις
- Στην αγάπη
- Με τον ίδιο μας τον εαυτό!
Ο,τιδήποτε γίνεται σε υπερβολικό βαθμό και καταναγκαστικά, μπορεί να ειδωθεί ως εθισμός. Όταν λέμε καταναγκαστικά, δεν εννοούμε ότι δεν παίρνουμε απόλαυση από το αντικείμενο του εθισμού ή την εθιστική συμπεριφορά τη στιγμή που συμβαίνει. Εννοούμε ότι υπάρχει μια έντονη παρόρμηση για αυτά και κατόπιν μπορεί να μετανιώνουμε και να αισθανόμαστε ενοχές- που αυξάνουν το στρες.
Επίσης, ότι αν στερηθούμε το αντικείμενο του εθισμού εντελώς, δεν μπορούμε να λειτουργήσουμε κανονικά, να συνεχίζουμε τις ζωές μας χωρίς τον εθισμό. Η «δόση» μας είναι απαραίτητη. Πρόκειται για ουσίες, αντικείμενα, συμπεριφορές ή συναισθήματα που γίνονται μέρος της καθημερινότητας και απαραίτητα για να συνεχίζουμε. Για παράδειγμα, αν σου πουν «δεν θα ξαναπιείς καφέ ποτέ», εσύ δεν μπορείς να το αντέξεις ή να το διανοηθείς.
Οι εθισμοί, προκαλούν φυσιολογική-σωματική και ψυχική ανάγκη σε αυτόν που υποφέρει. Είναι μια εξάρτηση σε κάτι είτε χημική, είτε διανοητική, είτε συναισθηματική. Σχετίζονται νευρολογικά με συστήματα επιβράβευσης και κινήτρων.
Άλλες έννοιες που σχετίζονται με τους εθισμούς, είναι η εμμονή, ο καταναγκασμός, ο παρορμητισμός, η ανακούφιση. Συχνά «επακόλουθα» τον εθισμών είναι το άγχος και η κατάθλιψη.
Οι εθισμένοι άνθρωποι, μπορεί να δομούν τη ζωή τους με τέτοιον τρόπο, ώστε να συμπεριλαμβάνει τον εθισμό ή την εθιστική συμπεριφορά, πράγμα που προσφέρει ευχαρίστηση-τουλάχιστον παροδική, με αποτέλεσμα συχνά να αποκλείουν τον εαυτό τους από το πλήρες δυναμικό τους για χαρά, ευτυχία. Ίσως κάποια στιγμή ο εθισμένος άνθρωπος να συνειδητοποιήσει ότι η ζωή του πέρασε με εκείνον να έχει αποκλείσει πολλές άλλες ευκαιρίες απόλαυσης, χάριν αυτής του εθισμού. Στην πραγματικότητα, οι εθισμοί τείνουν να περιορίζουν την ατομικότητα των ανθρώπων, ωθώντας τους σε συγκεκριμένες συμπεριφορές και προς την απομόνωση.
Τώρα θα μου πείτε, αν όλα- ουσίες, συμπεριφορές, συναισθήματα- μπορούν να είναι εθισμοί, τότε τι κάνουμε; Στο DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disordes), μπορείτε να βρείτε την επιστημονική περιγραφή του τι θεωρείται εθισμός και τα κριτήρια διάγνωσης. Στο παρόν άρθρο, με αφορμή την έννοια του εθισμού, θέλω να μας βάλω να σκεφτούμε λίγο ευρύτερα για το πώς τον συμπεριλαμβάνουμε στη ζωή μας, ακόμα και αν δεν είμαστε εθισμένοι με την κλινική έννοια, δηλαδή να κάνουμε παραλληλισμούς και συσχετίσεις.
Γιατί δομούμε τη ζωή μας στις εξαρτήσεις;
Από την άποψη της ψυχολογίας, μπορούμε να πούμε ότι ο εθισμός είναι μια ανάγκη συναισθηματικής ικανοποίησης: μιας αίσθησης ασφάλειας ή της αίσθησης παρηγοριάς-αγάπης ή ακόμη και μιας αίσθησης «ελέγχου» πάνω στη ζωή.
Ενώ αρχικά η εθιστική πράξη συνοδεύεται από συναισθήματα απόλαυσης, χαράς, ανακούφισης, από ένα σημείο και μετά γίνεται αναγκαία για τα συναισθήματα αυτά. Ακόμα όμως και η απόλαυση, είναι συχνά μόνο επιφανειακό του γιατί μας χρειάζεται ο εθισμός. Διάφορες αιτίες, περιστατικά της ζωής μας, γεγονότα, τραυματικές εμπειρίες μπορεί να βρίσκονται κάτω από έναν εθισμό και να τον πυροδοτούν.
Από κοινωνιολογικής πλευράς, οι εθισμοί μπορεί να προκύπτουν και ως αποτέλεσμα του νευρωτικού τρόπου ζωής των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών- ως απάντηση -άμυνα στο στρες ή ως συμμόρφωση με κοινωνικά πρότυπα και αξίες ή νοοτροπίες ζωής.
Από μια υπαρξιακή-φιλοσοφική σκοπιά θα λέγαμε ότι οι εθισμοί, δηλαδή η ανάγκη μας για εξάρτηση, μπορεί να περιλαμβάνει το φόβο του θανάτου ή της αδυναμίας μας να πιστέψουμε και να αναλάβουμε την ελευθερία μας, της αίσθησης κενού-ματαιότητας (ψάχνουμε κάτι για να νιώσουμε έκσταση).
Από μια «πνευματική» σκοπιά, η εξάρτηση προκύπτει όταν έχουμε χάσει την επαφή με το κέντρο - την αυθεντική μας εσωτερική πηγή ή την ψυχή μας. Αυτό που ψάχνουμε με τους εθισμούς είναι στην πραγματικότητα η αγνή χαρά, παρά η επιφανειακή ικανοποίηση των αισθήσεων ή η αποφυγή των συναισθημάτων. Οι εθισμοί είναι μια ατυχής προσπάθεια να ικανοποιηθεί η λαχτάρα μας για πνευματική τροφή-ολοκλήρωση, η λαχτάρα για πνευματικότητα ή επαφή με το υπερβατικό.
Ίσως παράγοντες όλων των παραπάνω συνδυάζονται και συνυπάρχουν ταυτόχρονα που μας ωθούν στο να γινόμαστε εξαρτησιακές προσωπικότητες (addictive personalities).
Αποδεσμεύοντας τις εξαρτήσεις
Τώρα, ο σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι να μας πάρει από κάτω διαβάζοντας όλα αυτά. Έχει σημασία να μπορέσεις να παρατηρήσεις τους εθισμούς σου, χωρίς να κρίνεις ή να κατακρίνεις τον εαυτό σου.
Το επόμενο βήμα της παρατήρησης και συνειδητοποίησης, είναι να αρχίσεις να σπας έναν-έναν τους εθισμούς, τουλάχιστον αυτούς που μπορείς.
Το κλειδί βρίσκεται στο να αντικαταστήσεις τον εθισμό με μια νέα προοπτική και νοοτροπία έξω και πάνω από την παγίδα μέσα στην οποία ασυνείδητα σκλάβωσες τον εαυτό σου μέσω της εξάρτησης.
Προς αυτή την κατεύθυνση, διαθέτουμε ένα καταπληκτικό εφόδιο, που είναι η δημιουργικότητα!
Η δημιουργικότητα συνδέεται με:
- τη φαντασία,
- την ευελιξία,
- την καινοτομία/πρωτοτυπία,
- τον αυθορμητισμό,
- τη διαίσθηση
- και την ικανότητα να μη φοβάσαι την αποτυχία ή το να κάνεις λάθος, αλλά να τα αντιλαμβάνεσαι ως αναπόσπαστο στάδιο μάθησης.
Μπορούμε λοιπόν να γίνουμε δημιουργικοί στον εθισμό, όχι με το να πούμε όχι στον εθισμό πολεμώντας τον, αλλά με το να πούμε ναι σε νέα πράγματα, καταστάσεις που θα παράγουν νέα συναισθήματα και διευρύνουν την αντίληψή μας και τις νοοτροπίες μας.
Όταν δούμε τι άλλο υπάρχει πέρα από τον εθισμό και μας αρέσει, τότε ίσως δεν έχουμε πια ανάγκη τον εθισμό. Όταν γεμίσουμε με νέα ενδιαφέροντα, πράγματα και συναισθήματα, τότε ίσως η ένταση και η εξάρτηση του εθισμού να μπει στο παρασκήνιο. Ίσως να δημιουργηθούν νέα πράγματα, νέες ασχολίες, νέοι άνθρωποι, νέα συναισθήματα που να μη συνάδουν πια με τον εθισμό. Ο εθισμός έτσι θα αποδυναμωθεί από μόνος του.
Για να δούμε όμως τι υπάρχει πέρα από τον εθισμό, πρέπει να πούμε ναι και να τολμήσουμε σε πράγματα που πριν δεν θα επιλέγαμε ή θέλαμε να επιλέξουμε αλλά φοβόμασταν, πρέπει να σπάσουμε τη ρουτίνα, τη συνήθεια, να γίνουμε ανορθόδοξοι για τα δεδομένα μας:
Πότε ήταν η τελευταία φορά που έκανες κάτι για πρώτη φορά;
Πες περισσότερα ναι εκεί που θα έλεγες όχι. Αντέστρεψε τα δεδομένα. Φέρε τον εαυτό σου προ εκπλήξεως. Η καινοτομία σε μια προγραμματισμένη και προβλέψιμη ζωή, ανοίγει το εύρος της αντίληψης και συνείδησης και έτσι μπορείς να απαλλαγείς από τα στερεότυπα με έναν έμμεσο τρόπο.
Η διαδικασία της ψυχοθεραπείας μπορεί επίσης να σε βοηθήσει να ανακαλύψεις τη φύση των εθισμών σου και να ανοίξεις σε νέες συμπεριφορές και λειτουργίες. Να δεις τα πράγματα από άλλη προοπτική. Να τολμήσεις να δοκιμάσεις νέες δράσεις που βασίζονται σε νέες νοοτροπίες και αυθεντικούς στόχους για τη ζωή σου. Η ίδια η απόφασή σου να ξεκινήσεις ψυχοθεραπεία είναι από μόνη της μια καινοτομία: φτάνοντας στο γραφείο ενός ψυχοθεραπευτή, σημαίνει ότι ήδη έχεις κάνει πολλή δουλειά μέσα σου και σηματοδοτεί την αποφασιστικότητά σου να φύγεις από κάτι παλιό, προς τα νέα πράγματα που επιθυμείς να είσαι.
