Η επικαιρότητα στην Ελλάδα του 2013 αδιαμφισβήτητα μονοπωλείται από την οικονομική κρίση. Όροι όπως τα “spreads”, η δανειακή σύμβαση, η κρίση χρέους και τα ευρωομόλογα φαίνεται να έχουν εγκατασταθεί βαθιά στο συλλογικό μας συνειδητό και υποσυνείδητο ενώ σενάρια περί χρόνων βαθύτερης οικονομικής ύφεσης συμβάλλουν στην καθιέρωση κλίματος αβεβαιότητας και αστάθειας. Ακολουθώντας την αυτοκτονία του 75χρονου συνταξιούχου στην πλατεία Συντάγματος τον περασμένο Απρίλιο, ο εγχώριος τηλεοπτικός, έντυπος και ηλεκτρονικός τύπος τείνει να καθιερώσει ένα καθημερινό δελτίο αυτοκτονικότητας σχετιζόμενης με την οικονομική ύφεση. Για πρώτη φορά ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ημερήσια δημοσιογραφική ανάδειξη περιστατικών αυτοχειρίας, ενώ οι λέξεις “αυτοκτονία” και “κατάθλιψη” φαίνεται να έχουν ξεπηδήσει από το μαντρί των λοιπών “ταμπού” θεμάτων και να αποτελούν πλέον μικρότερο ή μεγαλύτερο κομμάτι της καθημερινότητάς μας.
Τι είναι η κατάθλιψη
Η λέξη κατάθλιψη διέπεται από μία αμφισημία αφού στην καθομιλουμένη χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα ευρύ φάσμα συναισθηματικών καταστάσεων. Το αίσθημα της θλίψης αποτελεί ένα πανανθρώπινο φαινόμενο και υποκινείται σε μεγάλο βαθμό από μια πλειάδα γεγονότων της καθημερινής μας ζωής. Το πένθος που βιώνουμε από την απώλεια προσφιλών μας προσώπων ή κατοικίδιων, η εγκατάλειψή μας από έναν ερωτικό σύντροφο, προβλήματα υγείας που μπορεί να αντιμετωπίζουμε, η απόλυσή μας από την εργοδοσία μας, η μετανάστευσή μας προς αναζήτηση εργασίας και οι επερχόμενες φοροεπιδρομές του εκάστοτε κυβερνητικού σχήματος αποτελούν μερικά μόνο καθημερινά “ψυχοπιεστικά” γεγονότα που μπορούν να προκαλέσουν το αίσθημα της θλίψης. Όταν η θλίψη αποτελεί την περιορισμένης διάρκειας αντίδρασή μας στα παραπάνω γεγονότα τότε στερείται παθολογικής σημασίας. Όταν όμως το αίσθημα αυτό παρατείνεται χρονικά και αρχίζει και διαβρώνει την καθημερινότητά μας μεταπίπτει στη λεγόμενη καταθλιπτική διάθεση. Ένας άνθρωπος λέμε πώς πάσχει από μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο όταν για επί τουλάχιστον 15 συνεχόμενες ημέρες παρουσιάζει καταθλιπτική διάθεση ή/και ανηδονία, την απώλεια δηλαδή άντλησης ενδιαφέροντος από άλλοτε ευχάριστες για αυτόν δραστηριότητες (ένας γονέας που λόγου χάρη αδυνατεί να χαρεί παίζοντας με το παιδί του, ή ένας οπαδός της Barcelona που δεν αντλεί ικανοποίηση βλέποντας τον Μέσσι να σκοράρει). Επιπλέον την ίδια περίοδο θα πρέπει να του συμβαίνουν τουλάχιστον ορισμένα από τα παρακάτω: να κουράζεται εύκολα ή να έχει μειωμένη ενεργητικότητα, να κινείται να σκέφτεται ή να μιλάει αργά, να αδυνατεί να συγκεντρωθεί ή να λάβει αποφάσεις, να εμφανίζει διαταραγμένη όρεξη (αυξημένη ή μειωμένη), να δυσκολεύεται να κοιμηθεί ή να ξυπνά πολύ νωρίτερα από το συνηθισμένο, να διακατέχεται από παθολογικά αυξημένα αισθήματα ενοχής και αναξιότητας, να σκέφτεται το θάνατό του, να σκέφτεται να αυτοκτονήσει ή να έχει επιχειρήσει την αυτοκτονία. Τα συμπτώματα αυτά συνήθως ποικίλλουν σε αριθμό και ένταση και προκαλούν άλλοτε διαφορετικού βαθμού λειτουργική έκπτωση του ασθενούς, ο οποίος ενδέχεται να δυσκολεύεται να ανταπεξέλθει στις επαγγελματικές και διαπροσωπικές του υποχρεώσεις. Το επεισόδιο κάποιες φορές μπορεί να εμπλακεί με ψυχωσικά συμπτώματα που συνάδουν με την καταθλιπτική διάθεση. Λόγου χάρη ο ασθενής μπορεί να πιστεύει ακράδαντα, δίχως να μπορεί να το δικαιολογήσει εύλογα, ότι είναι ο χειρότερος άνθρωπος του κόσμου και ότι γι’ αυτό του αξίζει να τον σκοτώσουν ή να τον βασανίσουν.
Η πιθανότητα εμφάνισης ενός καταθλιπτικού επεισοδίου καθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου είναι σχετικά υψηλή και φθάνει το 10-25% για τις γυναίκες και 5-12% για τους άντρες. Ωστόσο αρκετές φορές οι ασθενείς αγνοούν τα συμπτώματά τους. H ύπαρξη καταθλιπτικών συμπτωμάτων στους άντρες μπορεί να κρύβεται κάτω από το χαλί με συμπεριφορές “ανδρισμού” όπως εκρήξεις θυμού, βιαιότητας και κατάχρησης αλκοόλ, αφού η αποδοχή των συμπτωμάτων απελπισίας ή ενοχής μπορεί να θεωρηθεί ως αδυναμία ενώ η αποδοχή της νόσου να οδηγήσει στη στιγματοποιήση. Στις σοβαρές μορφές κατάθλιψης οι ασθενείς νιώθουν πραγματικά απελπισμένοι και αβοήθητοι και μπορεί να βλέπουν την αυτοκτονία ως τρόπο λύτρωσης από αυτά που νιώθουν. Άνθρωποι με κατάθλιψη μπορεί να ακούν από τους γύρω τους να “συνέλθουν” ή να “ξεκολλήσουν και να προχωρήσουν”. Δυστυχώς τέτοιου είδους συμβουλές ή σχόλια είναι εντελώς ατυχή, καθώς οι άνθρωποι που υποφέρουν από το πρόβλημα δεν έχουν τη δύναμη να ανταποκριθούν σε αυτά, κάτι που επιτείνει με τη σειρά του την αίσθησή τους ότι είναι αβοήθητοι. Κατανοούμε λοιπόν πως όταν μιλάμε για την κατάθλιψη μιλάμε για μία νόσο η οποία ενδέχεται να επηρεάζει την κρίση και να διαστρεβλώνει την πραγματικότητα στα μάτια του ατόμου που τη βιώνει.
Σχετικά με την αυτοκτονία
Η αυτοκτονία αποτελεί μία πολυδιάστατη “κακή στιγμή” όπου εμπλέκονται πολλοί παράγοντες από βιολογικούς και ψυχολογικούς έως κοινωνιολογικούς και πολιτισμικούς. Δεν αποτελεί νόσο αλλά συμπεριφορά. Οι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο κάποιος να εκδηλώσει αυτοκτονική συμπεριφορά είναι οι εξής:
- Ανδρικό φύλο (οι άνδρες αυτοκτονούν τρείς φορές συχνότερα σε σχέση με τις γυναίκες, παραδόξως οι γυναίκες κάνουν απόπειρα συχνότερα από τους άντρες)
- Κοινωνική απομόνωση, άνθρωποι που μένουν μόνοι τους (άγαμοι/διαζευγμένοι)
- Ανεργία
- Ηλικία > 65 ετών
- Κατάχρηση αλκοόλ ή άλλων ουσιών
- Χαμηλή κοινωνικο-οικονομική κατάσταση
- Ύπαρξη προηγούμενων αποπειρών
- Ύπαρξη συνοδού ψυχιατρικής νόσου ( π.χ. κατάθλιψης ή σχιζοφρένειας)
- Ύπαρξη σοβαρού προβλήματος υγείας
- Πρόσφατο “ψυχοπιεστικό” γεγονός, ιδίως όταν σχετίζεται με αλλαγή στον τρόπο ζωής (π.χ. διαζύγιο, θάνατος προσφιλούς προσώπου, απώλεια εργασίας κτλ).
Τι λένε τα στοιχεία
Πριν το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης η χώρα μας κατείχε ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά αυτοκτονικότητας παγκοσμίως με 2,8 αυτοκτονίες ανά 100.000 κατοίκους. Για το χαμηλό αυτό ποσοστό πέρα από τον “ήλιο και τη θάλασσα” φαίνεται ότι σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η δομή της ελληνικής κοινωνίας. Οι στενότατοι δεσμοί μεταξύ των μελών μίας ελληνικής οικογένειας σε συνδυασμό με την υπερεκφραστικότητα συναισθήματος και την υπερκοινωνικότητα που μας διακρίνει σαν λαό φαίνεται πώς δρούν προστατευτικά. Επιπλέον, η ελληνορθόδοξη παράδοση που επιτάσσει τη μη θρησκευτική ταφή των αυτοχείρων όπως και η φοβούμενη στιγματοποιήση οικογενειών αυτοχείρων πιστεύεται ότι οδηγούσε πολλούς συγγενείς στην απόκρυψη της αυτοκτονίας ως αιτίας θανάτου των αγαπημένων προσώπων τους.
Ωστόσο, ο τότε Υπουργός Υγείας, κος Λοβέρδος είχε ανακοινώσει ότι ο παραπάνω αριθμός είχε αυξηθεί κατά 40% στο πρώτο μισό του 2010. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στοιχεία τριών επιδημιολογικών μελετών που διενεργήθηκαν από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΠΣΥ) για τα έτη 2008, 2009 και 2011. Συγκεκριμένα από τους ερωτηθέντες ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος το ποσοστό των ατόμων που εμφάνισαν μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο αυξήθηκε από 3,3% το 2008 σε 6,8% το 2009. Επιπλέον, το ποσοστό των ατόμων που έκαναν απόπειρα αυτοκτονίας το μήνα πριν τη διαξαγωγή των μελετών αυξήθηκε από 0,6% το 2008 σε 1,1% το 2009 και σε 1,5% το 2011. Το ιδιαίτερα εντυπωσιακό στις μελέτες αυτές είναι η επιβεβαίωση της υπόθεσης ότι τόσο οι δείκτες της κατάθλιψης όσο και της αυτοκτονικής συμπεριφοράς είναι αξιοσημείωτα αυξημένοι στους ανθρώπους που βρίσκονται υπό δυσμενείς οικονομικές συνθήκες. Φάνηκε ότι γυναίκες, ηλικιωμένοι, κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής των Αθηνών, άνθρωποι κατώτερου κοινωνικο-οικονομικού και μορφωτικού επιπέδου, όπως και οι άνεργοι, είναι περισσότερο ευάλωτοι στην κατάθλιψη. Οι μελετητές συμπεραίνουν ότι η οικονομική κρίση επηρεάζοντας αρνητικά την προσωπική οικονομική κατάσταση μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη ψυχοπαθολογίας. Συγκεκριμένα, η απαξίωση που νιώθει ένα άτομο και που επέρχεται μέσω της αδυναμίας του να εκπληρώσει τις οικονομικές υποχρεώσεις του νοικοκυριού του οδηγεί σε αισθήματα ενοχής, απελπισίας, αβοηθησίας και τελικά κατάθλιψης.
Αξιοσημείωτο πάντως είναι το γεγονός ότι παρά την αύξηση των ποσοστών η χώρα μας εξακολουθεί να κατέχει χαμηλή θέση στον ευρωπαϊκό χάρτη αυτοκτονικότητας.
Δεν είμαστε μόνοι
Σε όλη τη χώρα λειτουργούν 21 Κέντρα Ψυχικής Υγιεινής, 5 εξ’ αυτών στην περιφέρεια Αττικής (Χαλάνδρι, Περιστέρι, Παγκράτι, Ζωγράφου, Βύρωνα-Καισαριανή) και 3 στη Θεσσαλονίκη. Τα κέντρα αυτά αποτελούν τον πυρήνα της κοινοτικής φροντίδας ψυχικής υγείας καθώς προσφέρουν υπηρεσίες πρόληψης και θεραπείας των ψυχικών διαταραχών, ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης των ψυχικά πασχόντων, κοινωνικής μέριμνας και συμβουλευτικής παρέμβασης στην κοινότητα. Άνθρωποι που νιώθουν ότι δυσκολεύονται μπορούν να απευθύνονται σε κάποιο από αυτά τα κέντρα, τα οποία έχουν το πλεονέκτημα ότι εδράζονται πάντα σε γειτονιές και όχι σε κάποιο νοσοκομείο. Για τις περιπτώσεις κρίσης, λειτουργούν οι εξής δύο γραμμές με αστική χρέωση
- Γραμμή παρέμβασης για την αυτοκτονία 1018 της μη κυβερνητικής οργάνωσης “Κλίμακα”.
- Γραμμή βοήθειας για την κατάθλιψη 1034 του ΕΠΙΨΥ.
Και οι δύο γραμμές λειτουργούν με βάση την εμπιστευτικότητα και την τήρηση της ανωνυμίας, στελεχώνονται από επαγγελματίες ψυχικής υγείας και προσφέρουν συμβουλευτική παρέμβαση, συναισθηματική στήριξη και βοήθεια, ενημέρωση για τις υπάρχουσες υπηρεσίες ψυχικής υγείας κοντά στον τόπο διαμονής του ενδιαφερόμενου, καθώς και παραπομπή του όποτε και όπου αυτό κρίνεται απαραίτητο.
Αναδημοσίευση του περιοδικού "Ζώ [πολύ] καλύτερα", τεύχος 34 Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2013, σελ. 14-15
