Μια από τις συχνότερες καθημερινές ανησυχίες μας, που πολλές φορές θα γίνει θέμα συζήτησης με τους φίλους μας, είναι το πώς νιώθουμε ή πιστεύουμε πως είμαστε. Αν είμαστε αρκετά αδύνατοι ή ψηλοί, αν έχουμε καλλίγραμμη μύτη ή αν η κοιλιά μας είναι αρκετά επίπεδη, όλα αυτά μας απασχολούν και διαμορφώνουν αυτό που ονομάζουμε εικόνα σώματος.
Πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο ο Paul Schilder, Αυστριακός ψυχαναλυτής, ερευνητής και συγγραφέας. Όπως αναφέρει στο βιβλίο του που δημοσιεύθηκε το 1950, μετά τον θάνατό του, εικόνα σώματος είναι:
«η εικόνα του ίδιου μας του σώματος που σχηματίζουμε με το νου, δηλαδή, ο τρόπος με τον οποίο το σώμα μας φαίνεται σε εμάς τους ίδιους.»
Έκτοτε, ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί με πολλές έννοιες, εκφράζοντας ποικίλες πτυχές της σχέσης του ατόμου με το σώμα του. Προσπαθώντας να συνοψίσουμε όλες εκείνες τις διαφορετικές ιδέες που έχουν εκφραστεί, μπορούμε να πούμε ότι εικόνα σώματος είναι:
«οι αντιλήψεις, οι σκέψεις και τα συναισθήματα ενός ατόμου για το σώμα του.»
Η εικόνα σώματος, ως πολυδιάστατη δομή, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί επακριβώς και να προβλεφθούν οι επιδράσεις της στο άτομο. Για να απλοποιήσουμε τη δομή της και να την κατανοήσουμε, θα αναφερθούμε σε τέσσερις βασικές διαστάσεις της:
- Πώς βλέπουμε το σώμα μας (Αντιληπτική διάσταση): Η εικόνα σώματός μας δεν είναι πάντα απλώς η αντανάκλασή μας στον καθρέφτη. Πολλές φορές πιστεύουμε ότι είμαστε πιο παχιοί ή πιο αδύνατοι από αυτό είμαστε στην πραγματικότητα.
- Πώς νιώθουμε για την εμφάνισή μας (Συναισθηματική διάσταση): Έχει να κάνει με την ικανοποίηση ή τη δυσαρέσκεια που νιώθουμε για τη συνολική εικόνα μας, το βάρος μας, το σχήμα του σώματός μας ή κάποιο συγκεκριμένο σημείο αυτού.
- Τι σκεφτόμαστε ή πιστεύουμε για το σώμα μας (Γνωσιακή διάσταση): Το πώς νιώθουμε για το σώμα μας συχνά έχει να κάνει με τις αντιλήψεις μας γι’ αυτό. Δηλαδή, αν πιστεύουμε ή όχι ότι έχει το «σωστό» σχήμα, μέγεθος ή χρώμα.
- Τι κάνουμε ανάλογα με την εικόνα που έχουμε για το σώμα μας (Συμπεριφορική διάσταση): Μπορεί να αποφεύγουμε δραστηριότητες που «εκθέτουν» τις ανησυχίες που έχουμε για το σώμα μας αν δεν νιώθουμε καλά με αυτό ή αντίθετα να απολαμβάνουμε τις κοινωνικές μας συναναστροφές αν νιώθουμε ικανοποιημένοι.
Η εικόνα σώματος αποτελεί κομμάτι της ταυτότητάς μας και διαμορφώνεται, όπως και άλλα μας γνωρίσματα, και από εμάς τους ίδιους και από τη διάδραση με το περιβάλλον μας. Πιο συγκεκριμένα, η εικόνα σώματος επηρεάζεται από:
- αυτό που η εκάστοτε κοινωνία θεωρεί ιδανικό (και επικοινωνείται από τα μέσα ενημέρωσης).
- την αλληλεπίδραση του ατόμου με άλλους γύρω του (που έχει να κάνει με τη μετάδοση της άποψης και των πρακτικών που ακολουθούν αυτοί, ανάλογα βέβαια με τη βαρύτητα που έχουν ως οντότητες στη ζωή του ατόμου)
- τα προσωπικά χαρακτηριστικά του ατόμου (όπως προσωπικότητα, ηλικία, φύλο, βάρος, ύψος, ομορφιά κ.ά.)
Η εικόνα σώματος είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο με κοινωνικές πρωτίστως επιρροές, καθώς για τη διαμόρφωση θετικής ή αρνητικής εικόνας σώματος χρειάζεται να γίνει σύγκριση και αξιολόγηση του εαυτού με αυτό που θεωρείται αρεστό ή ιδανικό (μέσω των μηνυμάτων που λαμβάνονται εκ των έξω). Ωστόσο, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχει μια αλληλεπίδραση μεταξύ κοινωνικo-πολιτισμικών και προσωπικών παραγόντων, πράγμα που περιπλέκει την ανάπτυξη ενός θεωρητικού μοντέλου.
Ένα βασικό χαρακτηριστικό της εικόνας σώματος, που δεν πρέπει να παραβλέψουμε, είναι η ελαστικότητά της. Δηλαδή η δυνατότητα να μεταβάλλεται ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται το άτομο. Αυτό έχει ως συνέπεια, η αντίληψη που έχουμε για το σώμα μας να μπορεί να αλλάξει αν βρεθούμε σε ευνοϊκό ή δυσμενές περιβάλλον (π.χ. σε ένα δωμάτιο με ανθρώπους πιο αδύνατους ή παχιούς από εμάς θα νιώσουμε πιο βαριοί ή πιο αδύνατοι, αντίστοιχα). Έτσι, με τα κατάλληλα ερεθίσματα, μπορούμε να βελτιώσουμε την εικόνα σώματός μας και να αποστασιοποιηθούμε από τις κοινωνικές πιέσεις του ανέφικτου ιδανικού.
Το πρόβλημα με τις κοινωνικές πιέσεις είναι, ότι οι δυτικού τύπου κοινωνίες (όπως αυτή που ζούμε), έχουν βασίσει μεγάλο κομμάτι της λειτουργίας τους επενδύοντας στην εξωτερική εμφάνιση. Μάλιστα, συχνά συνδέεται, λανθασμένα, η εξωτερική ομορφιά με την ευτυχία και την επιτυχία. Η προσπάθεια επίτευξης του ιδανικού όμως, μπορεί να οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές που ίσως κοστίσουν την υγεία του ατόμου. Τέτοιες ακρότητες δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο των δυτικών κοινωνιών του σήμερα:
- Οι γυναίκες στη Βιρμανία παραδοσιακά έβαζαν στο λαιμό τους μπρούτζινα δαχτυλίδια για να τον τεντώσουν, ώστε να φτάσει τα 38 εκατοστά.
- Οι γυναίκες στη Βικτωριανή εποχή φορούσαν κορσέδες οι οποίοι τις έσφιγγαν τόσο πολύ, που αλλοίωναν τα εσωτερικά τους όργανα και κατέστρεφαν τον θώρακά τους.
- Στην κινέζικη παράδοση το δέσιμο των ποδιών των γυναικών, για να μην μεγαλώσουν, είχε συχνά δυσάρεστα αποτελέσματα, όπως αναπηρίες και παραμορφώσεις των κάτω άκρων.
Τέτοια φαινόμενα δεν πρέπει να τα θεωρήσουμε δεδομένα και φυσιολογικά -ειδικά όταν διακυβεύεται η υγεία (σωματική και ψυχική) του ατόμου- είτε πρόκειται για κάποια παράδοση εξωτική σε μας είτε για τις ακρότητες της δικής μας κοινωνίας (αισθητικά χειρουργεία, περιοριστικές δίαιτες, εξαντλητική άσκηση, χρήση αναβολικών κ.ά.).
Η μελέτη της εικόνας σώματος δεν έχει μόνο θεωρητικό ενδιαφέρον αλλά και πρακτικό, καθώς, αναγνωρίζοντας το πώς δομείται και επηρεάζεται η εικόνα σώματός μας, μπορούμε να σχεδιάσουμε δράσεις παρέμβασης για την αντιμετώπιση των περιπτώσεων που έχουν αρνητικές επιπτώσεις και επιβαρύνουν την υγεία των ατόμων.
