Με τον όρο βιοενεργά ή βιοδραστικά συστατικά εννοούμε τα συστατικά εκείνα των τροφίμων για τα οποία υπάρχουν επαρκώς τεκμηριωμένα επιστημονικά δεδομένα ότι μπορούν να επιτελέσουν μια συγκεκριμένη λειτουργία εντός του οργανισμού. Πρόκειται για ουσίες που βρίσκονται σε συμβατικά τρόφιμα και που αποδεικνύεται από μελέτες με ζώα, κλινικές και επιδημιολογικές μελέτες ότι συμβάλλουν στη βελτίωση της υγείας μέσω της μείωσης του κινδύνου εμφάνισης ασθενειών ή της βελτίωσης της λειτουργίας των συστημάτων του οργανισμού.
Τέτοιες ουσίες αποτελούν τα γνωστά μακροθρεπτικά και μικροθρεπτικά συστατικά (βιταμίνες, λιπαρά οξέα κ.ά.) ή οι φυτοχημικές ουσίες, οι πολυφαινόλες, οι ταννίνες κ.ά. Τα βιοενεργά συστατικά βρίσκονται σε πληθώρα συμβατικών φυτικών και ζωικών λειτουργικών τροφίμων. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί σύγχρονες τεχνολογίες απομόνωσης και ενσωμάτωσης πολλών βιοενεργών συστατικών κάποιων τροφίμων εντός άλλων τροφίμων στα οποία δεν βρίσκονται υπό φυσιολογικές συνθήκες. Με τον τρόπο αυτό εξελίσσεται ραγδαία η βιομηχανική παραγωγή λειτουργικών τροφίμων με βιοενεργά συστατικά. Χυμοί με ω-3 και βιταμίνες, τρόφιμα με β-γλυκάνες και σνακ με αντιοξειδωτικά είναι μερικά μόνο παραδείγματα λειτουργικών τροφίμων με προστιθέμενα βιοδραστικά συστατικά. Παρακάτω παρουσιάζεται ένας πίνακας με τα βασικά βιοενεργά συστατικά (εκτός βιταμινών και μετάλλων), τη φυσική πηγή προέλευσής τους και τη δράση τους για την υγεία.
| Βιονεργά συστατικά | Φυσικές πηγές | Πλεονεκτήματα υγείας |
| Καροτενοειδή | ||
| α-καροτένιο | καρότα |
Εξουδετέρωση ελευθέων ριζών και προστασία κυττάρων από οξειδώσεις |
| β-καροτένιο | φρούτα, λαχανικά | Εξουδετέρωση ελευθέρων ριζών |
| Λουτεϊνη | πράσινα λαχανικά | Συμβολή στην διατήρηση της υγείας της όρασης |
| Λυκοπένιο | τομάτες, σάλτσες |
Μειώση του κινδύνου για καρκίνο του προστάτη |
| Ζεαξανθίνη | αυγά, καλαμπόκι, εσπεριδοειδή | Συμβολή στη διατήρηση υγιούς όρασης |
| Διαιτητικές ίνες | ||
| Αδιάλυτες ίνες | πίτουρο σίτου |
Μείωση κινδύνου καρκίνου του μαστού και του παχέους εντέρου |
| β-γλυκάνη | βρώμη |
Μείωση κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων |
| Διαλυτές ίνες | φυτό psyllium |
Μείωση κινδύνου καρδιαγγειακών παθήσεων |
| Λιπαρά οξέα | ||
| ω-3 λιπαρά οξέα (DHA/EPA) | τόνος, λιπαρά ψάρια, ιχθυέλαια |
Μείωση του κινδύνου καρδιαγγειακών και βελτίωση των διανοητικών και των οπτικών λειτουργιών |
| Λινελαϊκό οξύ | ελαιόλαδο, τυριά |
Μείωση του κινδύνου καρδιαγγειακών παθήσεων, μέσω βελτίωσης της σύστασης των λιποπρωτεϊνών |
| Φλαβονοειδή | ||
| Ανθοκυανιδίνες | φρούτα, λαχανικά |
Αντιοξειδωτική δράση (εξουδετέρωση ελ. ριζών, μείωση κινδύνου εμφάνισης εκφυλιστικών ασθενειών) |
| Κατεχίνες | τσάι, φρούτα, σοκολάτα | Αντιοξειδωτική δράση |
| Φλαβονόνες | φρούτα, λαχανικά | Αντιοξειδωτική δράση |
| Φλαβόνες | φρούτα, λαχανικά | Αντιοξειδωτική δράση |
| Φαινολικά οξέα | ||
| Καφεϊκό οξύ | φρούτα, λαχανικά | Αντιοξειδωτική δράση |
| Φερουλικό οξύ | φρούτα, λαχανικά | Αντιοξειδωτική δράση |
| Φυτοστερόλες-Στανόλες | ||
|
Σιτοστερόλη-στανόλη, στιγμαστερόλη, καμπεστερόλη |
σόγια, σιτάρι, καλαμπόκι |
Μείωση της πιθανότητας εμφάνισης στεφανιαίας νόσου, μέσω της μείωσης των επιπέδων της LDL χοληστέρολης στο αίμα |
| Πρεβιοτικά-Προβιοτικά | ||
| Φρουτοολιγοσακχαρίτες | κρεμμύδια | Βελτίωση της γαστρεντερικής λειτουργίας |
| Γαλακτοβάκιλλοι | γαλακτοκομικά, γιαούρτι | Βελτίωση της γαστρεντερικής λειτουργίας |
| Φυτοοιστρογόνα | ||
| Ισοφλαβόνες (γενιστεΐνη, ντανζεΐνη) |
καρποί σόγιας και τροφές με βάση της σόγιας |
Μείωση των μετεμμηνοπαυσιακών συμπτωμάτων, αντιοξειδωτική δράση |
| Λιγνίνες | λινάρι, σίκαλη, λαχανικά |
Προστασία απο τα καρδιαγγειακά, μέσω της μείωσης της LDL χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων |
| Ταννίνες | ||
| Προανθοκυανιδίνες | μούρα, κακάο, σοκολάτα |
Βελτίωση λειτουργίας του ουροποιητικού, μείωση του κινδύνου καρδιαγγειακών παθήσεων |
| Σουλφίδια | ||
| Αλλυλικά, μεθυλικά, τρισουλφίδια |
σταυρανθή λαχανικά (κουνουπίδι, μπρόκολο) |
Μείωση της LDL χοληστερόλης, βελτίωση του ανοσοποιητικού συστήματος |
| Άλλα | ||
| Πρωτεΐνη σόγιας | καρποί σόγιας, τροφές σόγιας | Βελτιώνουν τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης |
| Σαπωνίνες | καρποί σόγιας, τροφές σόγιας |
Περιέχουν αντικαρκινικά ένζυμα, μειώνουν τη χοληστερόλη |
Για την κοινοποίηση της σημασίας της κατανάλωσης συμβατικών τροφίμων με ευεργετικές ιδιότητες, λόγω της ύπαρξης σε αυτά συγκεκριμένων βιοενεργών συστατικών, καθώς και για τη χρήση τους στην παραγωγή επεξεργασμένων λειτουργικών τροφίμων είναι απαραίτητη η διεξαγωγή επιστημονικών μελετών (in vitro πειραμάτων, μελετών σε ζώα, κλινικών και επιδημιολογικών μελετών) που στοχεύουν:
- Στην επαλήθευση της βιοδραστικότητας ενός συστατικού και στην επίδρασή του στην υγεία του πληθυσμού.
- Στην κατανόηση της βιοδιαθεσιμότητας του συστατικού αυτού και της απαιτούμενης ποσότητας ώστε να καταστεί βιοενεργό.
- Στην εκτίμηση της ποσότητας στην οποία δύναται να εμφανιστεί τοξικότητα
- Στην εκτίμηση των παραγόντων που καθορίζουν τη σταθερότητα του συστατικού αυτού, ειδικά μετά την απομόνωση για προσθήκη σε άλλο τρόφιμο.
Έπειτα από τη διεξαγωγή μεγάλων κλινικών και επιδημιολογικών μελετών για την επίδραση των κυριότερων βιοδραστικών συστατικών της διατροφής τα κυριότερα συμπεράσματα είναι τα εξής:
- Τα αποτελέσματα των επιδημιολογικών μελετών όσον αφορά τη δράση των αντιοξειδωτικών στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων δεν επιβεβαιώνονται από τις κλινικές μελέτες.
- Στην περίπτωση των διαιτητικών ινών, τα αποτελέσματα των επιδημιολογικών και κλινικών μελετών φαίνεται να συγκλίνουν ως προς την ευεργετική επίδραση των ινών στη μείωση του κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήματα.
- Στα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, επιδημιολογικές και κλινικές μελέτες συνηγορούν ότι ασκούν προστατευτική δράση έναντι της εμφάνισης στεφανιαίας νόσου και αιφνίδιου θανάτου.
