Κατανοώντας το πεπτικό σύστημα

Η πέψη ορίζεται ως η διαδικασία μέσω της οποίας η τροφή διασπάται μηχανικά και χημικά στην πεπτική οδό. Η ολοκλήρωση της αποδίδει θρεπτικά συστατικά τα οποία είναι έτοιμα να απορροφηθούν και να χρησιμοποιηθούν από τον οργανισμό.

Το πεπτικό σύστημα είναι στην πραγματικότητα ένα χημικό διυλιστήριο που παρασκευάζει τα δικά του καύσιμα και παράγει ενέργεια από τις πρώτες ύλες που του παρέχονται: πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη, βιταμίνες και ανόργανα άλατα.

Περιγραφή του πεπτικού συστήματος

Κύρια λειτουργία του πεπτικού συστήματος είναι η εξασφάλιση του διαρκούς ανεφοδιασμού του οργανισμού με νερό και θρεπτικά συστατικά. Για να επιτευχθεί όμως αυτό απαιτείται:

1. Κίνηση της τροφής μέσα στον πεπτικό σωλήνα
2. Έκκριση των πεπτικών υγρών και πέψη της τροφής
3. Απορρόφηση των τροφών (μετά την πέψη τους), του νερού
4. Κυκλοφορία του αίματος για να παραληφθούν οι ουσίες που απορροφούνται

Το πεπτικό σύστημα περιλαμβάνει την γαστρεντερική οδό, την οποία αποτελούν όργανα τα οποία συνιστούν την κύρια οδό απορρόφησης θρεπτικών συστατικών και είναι μήκους περίπου 5 μέτρων, όπως επίσης και κάποια σχετιζόμενα με αυτήν όργανα, κυρίως το πάγκρεας, το ήπαρ και την χοληδόχο κύστη.

Το πεπτικό σύστημα περιλαμβάνει

Την ανώτερη γαστρεντερική οδό

1. Στόμα
2. Φάρυγγας
3. Οισοφάγος
4. Στόμαχος

Την κατώτερη γαστρεντερική οδό

1. Λεπτό έντερο (δωδεκαδάκτυλος, νήστιδα και ειλεός)
2. Παχύ Έντερο ή Κόλον

Λοιπά Όργανα

1. Ήπαρ (συκώτι)
2. Πάγκρεας
3. Χοληδόχος Κύστη

Περιγραφή της ανώτερης γαστρεντερικής οδού

Στόμα και φάρυγγας

Το στόμα και ο φάρυγγας συνιστούν την στοματική κοιλότητα, η οποία αποτελεί την είσοδο της πεπτική οδού. Η τροφή περνάει από το στόμα στον φάρυγγα και συνέχεια στον οισοφάγο.

Οισοφάγος

Ο οισοφάγος τελειώνει με τον κατώτερο οισοφαγικό σφιγκτήρα, που είναι το σημείο ένωσης του οισοφάγου με τον στόμαχο.

Στόμαχος

Ο στόμαχος είναι ένα όργανο με σχήμα αγκύλης και βρίσκεται στην αριστερή πλευρά της κοιλίας, κάτω από το διάφραγμα. Ο όγκος του στομάχου όταν είναι άδειος είναι περίπου 50 ml αλλά όταν είναι γεμάτος μπορεί να φτάσει το 1-1.5 lt. Ο στόμαχος τελειώνει με τον πυλωρικό σφιγκτήρα που ελέγχει την απελευθέρωση του χυμού (η τροφή που έχει υποστεί μερική πέψη και η οποία έχει την μορφή ημίρρευστης μάζας) στο δωδεκαδάκτυλο του λεπτού εντέρου. Ο συγκεκριμένος σφιγκτήρας επιτρέπει την διέλευση ποσότητας του γαστρικού χυμού, μόνο ενός κουταλιού του γλυκού την φορά. Για το πλήρες γέμισμα του στομάχου μπορεί να χρειαστούν από 2-4 ώρες, ανάλογα με το είδος και την ποσότητα της τροφής.

Περιγραφή της κατώτερης γαστρεντερικής οδού και σχετιζόμενα όργανα

Το λεπτό έντερο αποτελείται από τον δωδεκαδάκτυλο (μήκους λιγότερο από 30 cm), τη νήστιδα και τον ειλεό (τα οποία μαζί έχουν μήκος σχεδόν τρία μέτρα). Το λεπτό έντερο αποτελεί το κύριο σημείο πέψης και απορρόφησης θρεπτικών συστατικών. Το δωδεκαδάκτυλο δέχεται εκκρίσεις από το ήπαρ, τη χοληδόχο κύστη και το πάγκρεας. Οι εκκρίσεις αυτές είναι απαραίτητες για την πέψη της τροφής.

Το ήπαρ είναι το μεγαλύτερο εσωτερικό όργανο του σώματος. Τα κύτταρα του παράγουν την χολή, η οποία είναι απαραίτητη για την πέψη των λιπών. Η χολή μέχρι να χρειαστεί από το λεπτό έντερο για την πέψη των λιπών, συγκεντρώνεται και αποθηκεύεται σε ένα μικρό όργανο με χωρητικότητα 40-50 ml, το οποίο ονομάζεται χοληδόχος κύστη.

To πάγκρεας είναι ένας μεγάλος, σύνθετος αδένας, με μήκος που κυμαίνεται από 15-23 cm. Βρίσκεται παράλληλα πίσω από τον στόμαχο και εκκρίνει το υγρό του μέσα στον δωδεκαδάκτυλο του λεπτού εντέρου. Πέρα από το παγκρεατικό υγρό, το πάγκρεας εκκρίνει και ινσουλίνη.

To παχύ έντερο διαιρείται στο τυφλόν, το κόλον, και το ορθό. Υλικά που δεν μπορούν να υποστούν την διαδικασία της πέψης περνούν μέσα από το παχύ έντερο μέχρι να απορριφθούν.

Η διαδικασία της πέψης

Στοματική κοιλότητα

Κατά την είσοδο στο στόμα οι τροφές κατατέμνονται και λειοτριβούνται με τη μάσηση. Η ύπαρξη επομένως υγιών δοντιών και ούλων είναι βασικής σημασίας. Αυξάνεται η επιφάνεια τους με την μάσηση και διευκολύνεται η καλύτερη επαφή τους με τα πεπτικά υγρά και τα ένζυμα που περιέχουν. Η καλή επομένως μάσηση τροφών είναι επίσης βασική σημασία.

Στην συνέχεια η τροφή αναμιγνύεται με το σάλιο (σίελο) που παράγεται από τους σιελογόνους αδένες (παρωτίδα, υπογνάθιος και υπογλώσσιος αδένας). Η παραγωγή του είναι συνεχής και ανέρχεται σε 1.2lt-1.5lt/24ώρο για ενήλικο άτομο και αποτελείται κατά 99.5% από νερό.

Το σάλιο διατηρεί το στόμα υγρό και καθαρό. Χρησιμοποιείται για την εφύγρανση των τροφών υποβοηθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη μάσηση, την κατάποση και την αίσθηση της γεύσης. Στο σάλιο το κυριότερο ένζυμο που περιέχεται είναι η α-αμυλάση, το οποίο διασπά το άμυλο των τροφών σε γλυκόζη. Παράγεται κυρίως όταν οι τροφές είναι αλμυρές και πικρές. Για αυτόν τον λόγο όταν αφήσουμε ένα κομμάτι ψωμί στο στόμα μας για περισσότερη ώρα, γίνεται γλυκό. Στο σάλιο βρίσκονται τέλος και κάποιες ουσίες με αντιβακτηριδιακή και αντί-ιική δράση.

Η διακίνηση της τροφής από το στόμα στον φάρυγγα συνιστά την κατάποση. Προκειμένου να ξεκινήσει η διαδικασία της κατάποσης, θα πρέπει να χαλαρώσει ο οισοφαγικός σφιγκτήρας, επιτρέποντας έτσι το άνοιγμα του οισοφάγου.

Οισοφάγος

Όταν η τροφή διέρχεται από τον οισοφάγο, δέχονται τα εκκρίματα του, τα οποία έχουν βλεννώδη σύσταση, και κύρια λειτουργία τους είναι η λίπανση του οισοφάγου για να διευκολύνεται η κατάποση της τροφής.

Η βλέννα που εκκρίνεται από τους σύνθετους αδένες του κατώτερου οισοφάγου εμποδίζει την βλάβη του από τα γαστρικά υγρά του στομάχου, που πολλές φορές παλινδρομούν προς τα άνω (που βρίσκεται το κατώτερο τμήμα του οισοφάγου) και ονομάζεται γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση. Αυτό είναι δυνατόν να συμβεί λόγω χαλάρωσης του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα. Το κάπνισμα, η κατανάλωση σοκολάτας, τροφίμων υψηλής περιεκτικότητας σε λίπη, αλκοόλ και αρωματικών φυτών όπως ο δυόσμος μπορούν να οδηγήσουν σε αυτήν την κατάσταση.

Στόμαχος

Μετά την δίοδο από τον οισοφάγο, η τροφή σε μορφή βλωμού εισέρχεται στο στόμαχο. Όταν ο στόμαχος είναι γεμάτος, το τοίχωμα του παρουσιάζει κάθε 20 δευτερόλεπτα ασθενή συσταλτικά κύματα, που ονομάζονται και κύματα ανάμιξης. Έτσι η τροφή αναμιγνύεται με το γαστρικό υγρό που παράγεται σε ποσότητα περίπου 3 Lt/24ώρο από τους γαστρικούς αδένες. Το γαστρικό υγρό περιέχει σημαντικές ποσότητες υδροχλωρικού οξέος (HCL) το οποίο ασκεί αρκετές λειτουργίες όπως:

• Την διάσπαση των πρωτεϊνών των τροφών άμεσα είτε έμμεσα.
• Καταστροφή των περισσότερων μικροβίων των τροφών και του νερού και έτσι προστασία του οργανισμού από μολύνσεις.

Η υπερβολική έκκριση γαστρικού υγρού είναι δυνατόν να προκαλέσει πεπτικό έλκος τόσο στο βλεννογόνο του στομάχου ή του αρχικού τμήματος του λεπτού εντέρου.

Εκτός από τις περισταλτικές συστολές που παρατηρούνται όταν στο στόμαχο υπάρχει τροφή, όταν έχει μείνει κενός για μεγάλο διάστημα παρατηρείται ένας άλλος τύπος συστολών, οι λεγόμενες συστολές της πείνας. Η ένταση αυτών των συστολών αυξάνεται όταν το σάκχαρο του αίματος είναι χαμηλό. Οι συστολές της πείνας συνοδεύονται από το αίσθημα της πείνας και συνεπώς αποτελούν ένα σημαντικό τρόπο με τον οποίο ο πεπτικός σωλήνας εντείνει την παρόρμηση για αναζήτηση τροφής.

Λεπτό έντερο

Μετά την είσοδο του χυμού στο λεπτό έντερο, ο χυμός αναμιγνύεται και κινείται σε αυτό με την βοήθεια ορισμένων κινήσεων (συστολές ανάμιξης και προώθησης) που άλλωστε υπάρχουν και σε άλλα τμήματα του γαστρεντερικού σωλήνα. Υφίσταται την επίδραση τριών κυρίων εκκρίσεων:

1. Παγκρεατικό υγρό: Περιέχει ένζυμα που είναι υπεύθυνα για την πέψη των πρωτεϊνών (πρωτέασες), υδατανθράκων (α-αμυλάση) και λιπών (παγκρεατική λιπάση).
2. Χολή: Περιέχει κάποια συστατικά τα οποία ονομάζονται χολικά οξέα και άλατα τα οποία δρουν ως «απορρυπαντικά». Δηλαδή διαλύουν το λίπος της τροφής και αυξάνουν την εκτεθειμένη επιφάνεια των λιπών στα ένζυμα για να δράσουν.
3. Εντερικό υγρό: Εκκρίνεται από τα επιθηλιακά κύτταρα του εντέρου και διασπούν σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό τα ήδη διασπασμένα θρεπτικά συστατικά έτσι ώστε να απορροφηθούν.

Όταν τα τρόφιμα είναι μολυσμένα ή χαλασμένα, τα προϊόντα που παράγονται ερεθίζουν τα ευαίσθητα τοιχώματα του εντέρου. Το έντερο, τότε, προσπαθεί είτε να απαλλαγεί απ’ αυτές βιαστικά, γεγονός που προκαλεί διάρροια, είτε να εμποδίσει με μια σπασμωδική σύσπαση την κίνηση τους, πράγμα που προκαλεί δυσκοιλιότητα.

Παχύ Έντερο

Το παχύ έντερο εκκρίνει βλέννα αλλά όχι και ένζυμα. Για αυτό η πέψη της τροφής έχει ολοκληρωθεί προτού μπει στο παχύ έντερο. Παρ’ όλα αυτά όμως ο χυμός παραμένει εκεί επί 10-12 ώρες όπου υφίσταται ζύμωση από την μικροχλωρίδα και απορροφάται νερό από αυτό.

Τα μικρόβια του παχέως εντέρου είναι εκείνα που ευθύνονται κυρίως για τα αέρια που σχηματίζονται και είναι κυρίως διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο και υδρογόνο.

Η διαδικασία της απορρόφησης

Τα θρεπτικά συστατικά αφού υποστούν την διαδικασία της πέψης, θα πρέπει να απορροφηθούν. Αν και ένα μικρό μέρος της απορρόφησης κάποιων θρεπτικών συστατικών λαμβάνει χώρα στον στόμαχο, η απορρόφηση των περισσοτέρων θρεπτικών συστατικών γίνεται στο λεπτό έντερο. Το περισσότερο μέρος του νερού, των σακχάρων, των πεπτιδίων, των λιπαρών οξέων, των βιταμινών, της αλκοόλης απορροφούνται στο λεπτό έντερο.

Η απορρόφηση στο λεπτό έντερο γίνεται από τις λάχνες. Οι λάχνες είναι προεκβολές του βλεννογόνου χιτώνα, ύψους περίπου 1 χιλιοστού (mm), αριθμούν περίπου 5 εκατομμύρια στον άνθρωπο και καλύπτουν επιφάνεια μέχρι 40 τετραγωνικά μέτρα. Η απορρόφηση από τις λάχνες είναι τόσο αποτελεσματική ώστε θα μπορούσε να συντελεσθεί σε ικανοποιητικό βαθμό ακόμη και εάν υπάρξει αφαίρεση του μισού λεπτού εντέρου.

Μερικές φορές δεν γίνεται απορρόφηση θρεπτικών συστατικών από το έντερο, έστω και εάν η πέψη της τροφής είναι ικανοποιητική. Ελάττωση της απορροφητικότητας του εντέρου είναι δυνατόν να προκαλέσουν διάφορα νοσήματα, τα οποία περιγράφονται με τον γενικό όρο κοιλιοκάκη. Είναι αυτονόητο πως η δυσαπορρόφηση μπορεί να παρατηρηθεί και σε περίπτωση αφαίρεσης μεγάλων τμημάτων του λεπτού εντέρου.

Στο παχύ έντερο απορροφάται κυρίως νερό και ηλεκτρολύτες (νάτριο, χλώριο). Η κύρια αποστολή του παχέος εντέρου είναι η εναπόθεση των άπεπτων τροφών μέχρι την αποβολή τους και η απορρόφηση νερού από αυτά. Τα άπεπτα υπολείμματα τροφών με ένα πλήθος μικροοργανισμών αφού επαλειφθούν με βλέννα από το παχύ έντερο σχηματίζουν τα κόπρανα, τα οποία αποβάλλονται με την αφόδευση.

Παράδειγμα πέψης ενός τροφίμου

Ένα παράδειγμα των παραπάνω διαδικασιών μπορούν να φανούν με το αποτέλεσμα της πέψης ενός σάντουιτς με κοτόπουλο και μαγιονέζα

Όπως φαίνεται, τα αρχικά θρεπτικά συστατικά των τροφίμων μετατρέπονται στους αντίστοιχους μεταβολίτες με την βοήθεια των ενζύμων και των πεπτικών εκκρίσεων, οι οποίοι στην συνέχεια μπορούν να απορροφηθούν από το λεπτό έντερο.