Ο καρκίνος αποτελεί μία εκ των σημαντικότερων αιτιών θανάτου παγκοσμίως και τη δεύτερη αιτία θανάτου στην Ελλάδα, μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Αν και η διατροφή φαίνεται να διαδραματίζει κάποιο ρόλο σε ορισμένες μορφές καρκίνου, όπως π.χ. ο καρκίνος του παχέος εντέρου και του στομάχου, η αιτιολογία της καρκινογέννεσης είναι πολυπαραγοντική και επηρεάζεται από συνδυασμό πληθώρας περιβαλλοντικών, μεταβολικών, γενετικών και λοιπών παραγόντων.
Τα διατροφικά συστατικά έχουν μελετηθεί ως παράγοντες επίδρασης στην παθοφυσιολογία της καρκινογένεσης σε όλα τα στάδια, επιδρώντας πιθανώς στο μεταβολισμό καρκινογόνων ουσιών, την κυτταρική διαίρεση και την ογκογένεση. Η διατροφή μας αφενός μεν περιέχει ουσίες που δύναται να ανασχέσουν την καρκινογένεση (αντιοξειδωτικά, βιταμίνες, μέταλλα, φυτοχημικά), αφετέρου δε ουσίες που δύναται να ενισχύουν την καρκινογένεση (κρέας, αλκοόλ κ.α.). Για παράδειγμα, η κατανάλωση κόκκινου κρέατος έχει σχετιστεί με πιθανή εμφάνιση καρκίνου του παχέος εντέρου, ενώ η πρόσληψη φυτικών ινών φαίνεται να προστατεύει από αυτό τον τύπο καρκίνου. Επίσης, τα αντιοξειδωτικά της διατροφής, όπως οι βιταμίνες Α, C, Ε, το β-καροτένιο και τα φλαβονοειδή φαίνεται ότι δύναται να έχουν ένα ρόλο επί της αναστολής των παθοφυσιολογικών μηχανισμών του καρκίνου, αν και περισσότερες μελέτες απαιτούνται για ασφαλέστερα συμπεράσματα. Η σημαντική πρόσληψη φρούτων και λαχανικών φαίνεται να οδηγεί σε μικρότερη επικινδυνότητα ανάπτυξης καρκίνου, ειδικά σε καρκίνους του πεπτικού συστήματος.
Ποιες ουσίες/τρόφιμα σχετίζονται με την εμφάνιση καρκίνου;
Οι κυριότερες ουσίες/τρόφιμα για τις οποίες υπάρχουν αρκετά επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι δύναται να σχετίζονται με την εμφάνιση καρκίνου είναι:
- Κόκκινο κρέας: Πληθώρα ερευνητικών δεδομένων καταδεικνύουν ότι η μεγάλη κατανάλωση κρέατος και κυρίως κόκκινου και επεξεργασμένου συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο καρκίνου στο ορθό και το κόλον.
- Νιτροσαμίνες: Προέρχονται από τα νιτρώδη στα αλλαντικά και τα παρασκευάσματα κρέατος.
- Αφλατοξίνες: Είναι προϊόντα μεταβολισμού μυκήτων και παράγονται σε δημητριακά, ξηρούς καρπούς και τρόφιμα εκβολής όταν δεν αποθηκεύονται με ορθό τρόπο.
- Πολυκυκλικοί υδρογονάνθρακες: Καπνιστά αλλαντικά, κρέατα στα κάρβουνα που δεν έχουν ψηθεί με σωστό τρόπο.
- Κάποια συντηρητικά και συνθετικές γλυκαντικές ουσίες
- Οινόπνευμα
- Λίπος σε μεγάλες ποσότητες, ειδικά κορεσμένο
Καρκίνος και λειτουργικά τρόφιμα
Τα τελευταία χρόνια αρκετά επιστημονικά δεδομένα συνδέουν κάποια συστατικά της διατροφής και την κατανάλωση ορισμένων τροφίμων, γνωστών ως λειτουργικά τρόφιμα, με τη μείωση του κινδύνου για εμφάνιση διαφόρων τύπων καρκίνου. Ωστόσο, τα δεδομένα αφορούν κυρίως μελέτες in vitro σε κυτταρικές σειρές και μελέτες σε ζώα. Συνεπώς περεταίρω έρευνες, ιδίως κλινικές και επιδημιολογικές, απαιτούνται για την εξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων.
Ποια είναι τα λειτουργικά τρόφιμα;
Μερικά λειτουργικά τρόφιμα που έχουν μελετηθεί για πιθανή αντικαρκινική δράση είναι:
- Πράσινο τσάι
- Σόγια
- Ντομάτα
- Κουρκουμάς
- Σταυρανθή λαχανικά (κουνουπίδι, μπρόκολο, λάχανο)
- Λιλιιδή λαχανικά (σκόρδο, κρεμμύδι, πράσο)
- Κόκκινο κρασί, ελαιόλαδο, μούρα, εσπεριδοειδή
- Ψάρια
- Ξηροί καρποί
- Σουσάμι
- Λιναρόσπορος
- Κακάο
Για τα περισσότερα εκ των τροφίμων αυτών υπάρχουν λίγες μόνο μελέτες που παρέχουν ενδείξεις για ενδεχόμενη συσχέτιση της κατανάλωσης τους με τους παθοφυσιολογικούς μηχανισμούς της καρκινογένεσης. Ωστόσο, δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία από κλινικές και επιδημιολογικές μελέτες για την εξαγωγή ασφαλών και αδιαμφισβήτητων συμπερασμάτων, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις τα αποτελέσματα των μελετών είναι αντικρουόμενα.
Τι δείχνουν τα επιδημιολογικά δεδομένα;
Επιδημιολογικά δεδομένα υπάρχουν μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις και συγκεκριμένα:
- Κάποιες μεγάλες προοπτικές μελέτες με αρκετό πληθυσμό από την Ασία συνδέουν την κατανάλωση πράσινου τσαγιού με την πρόληψη του καρκίνου του στομάχου.
- Αρκετά επιδημιολογικά δεδομένα συνδέουν το λυκοπένιο της ντομάτας με την πρόληψη του καρκίνου του προστάτη.
- Μελέτη σε πληθυσμούς διαφόρων χωρών συνέδεσε την κατανάλωση σταυρανθών λαχανικών με μειωμένο κίνδυνο διαφόρων τύπων καρκίνου.
Ποια είναι τα βιοδραστικά συστατικά της διατροφής;
Τα σημαντικότερα βιοδραστικά συστατικά της διατροφής που έχουν μελετηθεί για ενδεχόμενη αντικαρκινική δράση είναι:
- Ω-3 λιπαρά οξέα (ξηροί καρποί, ιχθύες)
- Φυτικές ίνες (λαχανικά, φρούτα)
- Βιταμίνη C (λαχανικά, φρούτα)
- Καροτενοειδή (φρούτα, λαχανικά με κόκκινο-πορτοκαλί χρώμα)
- Φλαβονοειδή (φρούτα, λαχανικά, βότανα, σοκολάτα, τσάι)
- Ρεσβεραστρόλη (σταφύλι κόκκινο, κρασί κόκκινο κ.α.)
- Ελευρωπαίνη (ελιά, ελαιόλαδο)
- Λυκοπένιο (ντομάτα, σάλτσες ντομάτας κ.α.)
- Κουρκουμίνη (κουρκουμάς, κάρυ)
- Σουλφοραφάνη (μπρόκολο, κουνουπίδι, λάχανο)
- Κατεχίνες (τσάι, κακάο κ.α.)
- Ανθοκυανιδίνες (μούρα, ρόδι, κόκκινο κρασί, μπλε-μωβ φρούτα)
Αν και τα δεδομένα που υπάρχουν από μελέτες είναι μόνο ενδεικτικά, η επιστημονική κοινότητα συνηγορεί στο ότι η ένταξη αυτών των βιοδραστικών συστατικών/λειτουργικών τροφίμων στη διατροφή μας μακροπρόθεσμα και στα πλαίσια μίας ισορροπημένης διατροφής, όπως η μεσογειακού τύπου διατροφή, δύναται να συντελέσει στη θωράκιση του ανθρώπινου οργανισμού και να οδηγήσει ενδεχομένως στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης χρόνιων εκφυλιστικών ασθενειών, όπως ο καρκίνος.
Μηχανισμοί δράσης λειτουργικών τροφίμων στην παθοφυσιολογία της καρκινογένεσης
Οι κυριότεροι μηχανισμοί που αφορούν την πιθανή δράση των βιοδραστικών συστατικών στον καρκίνο είναι η επίδραση σε γονίδια, η τροποποίηση ενζύμων και η αντιοξειδωτική δράση. H υπερπαραγωγή ελευθέρων ριζών εντός του κυττάρου δύναται να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα καρκινογέννεσης, δεδομένου ότι οι ελεύθερες ρίζες προκαλούν δομικές αλλαγές στο DNA μέσω αντιδράσεων οξείδωσης, μεθυλίωσης και διαμίνωσης.
Τι έδειξαν οι μελέτες;
Φλαβονοειδή
Μελέτες έδειξαν ότι π.χ. τα φλαβονοειδή, δεσμεύοντας τις ελεύθερες ρίζες, προστατεύουν το DNA από την καταστροφή, γεγονός που αποτρέπει βλάβες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε καρκίνο. Μελέτες σε Caco-2 κύτταρα του παχέος εντέρου έδειξαν ευεργετική δράση των φλαβονοειδών στο DNA, ενώ η κατανάλωση κρασιού μείωσε την καταστροφή του DNA, λόγω δέσμευσης των ελευθέρων ριζών. Σε κυτταροκαλλιέργειες ιστών εντέρου, πνευμόνων, αίματος κ.α., βρέθηκε ότι η πολυφαινόλη κερσετίνη (βρίσκεται σε φρούτα και λαχανικά) αναστέλλει τα καρκινικά κύτταρα OVCA 433, ενώ η γενιστεΐνη και η καμφερόλη αναστέλλουν τον πολλαπλασιασμό των κυττάρων HT29 και ΜL-3 στο ήπαρ.
Κατεχίνη και ρεσβερατρόλη
Επίσης, η κατεχίνη και η ρεσβερατρόλη χορηγούμενες σε ποντίκια μείωσαν τον καρκίνο του δέρματος και του προστάτη. Πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι τα φλαβονοειδή πιθανότατα επιδρούν σε γονίδια που σχετίζονται με την καρκινογένεση, επηρεάζοντας αφενός μεν τον κυτταρικό κύκλο, αφετέρου δε τη διαδικασία της απόπτωσης. Οι κατεχίνες έχει βρεθεί ότι προωθούν την απόπτωση των κυττάρων σε καρκινικά κύτταρα C310T112CL8, μέσω απορύθμισης του γονιδίου p53, το οποίο ρυθμίζει τις φάσεις του κυτταρικού κύκλου.
Πολυφαινόλες και DNA
Οι πολυφαινόλες αντιδρούν με το κυτταρικό DNA αλλάζοντας την έκφραση γονιδίων, με συνέπεια να μπλοκάρουν μεταγραφικά μονοπάτια, αναστέλλοντας τη μεταφορά μηνυμάτων. Το σύμπλοκο ΑΡ-1 (μορφές c-jun,c-foc), είναι μεταγραφικός παράγοντας που προκαλεί την παραγωγή πρωτεασών. Οι πολυφαινόλες φαίνεται ότι αναστέλλουν τη μεταγραφή του ΑΡ-1, εμποδίζοντας το μετασχηματισμό του DNA. Έτσι, προκαλούν την έκφραση πρωτεϊνών, που συνδέονται με τη μορφή c-jun και σχηματίζουν ετεροδιμερή που μειώνουν την ενεργοποίηση γονιδίων που προκαλούν καρκινογένεση. Παραταύτα, τα ευρήματα αυτά προέρχονται από μελέτες σε ζώα και κυτταρικές σειρές και η επιβεβαίωση αυτών απαιτείται μέσω διεξαγωγής περισσότερων κλινικών μελετών σε ανθρώπους.
Μερικές συμβουλές για τη μείωση κινδύνου εμφάνισης του καρκίνου
Η επιστημονική κοινότητα, αξιοποιώντας τα δεδομένα των επιστημονικών μελετών, έχει καταλήξει στις εξής συμβουλές, η υιοθέτηση των οποίων φαίνεται ότι δύναται να συμβάλλει στη μείωση του κινδύνου για εμφάνιση καρκίνου:
- Μείωση καπνίσματος. Μη χρήση κάθε μορφής καπνού.
- Υποστήριξη στρατηγικών απαγόρευσης του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους. Αποφυγή του παθητικού καπνίσματος.
- Φυσική δραστηριότητα και διατήρηση ιδανικού σωματικού βάρους.
- Φυσική δραστηριότητα σε καθημερινή βάση και μείωση του χρόνου καθιστικής ζωής.
- Υγιεινή και ισορροπημένη διατροφή με έμφαση στα εξής: α. Κατανάλωση φρούτων, λαχανικών και δημητριακών. Αύξηση της κατανάλωσης φυτικών ινών. β. Μείωση της κατανάλωσης τροφίμων υψηλής θερμιδικής αξίας (τρόφιμα υψηλής περιεκτικότητας σε λίπος και απλά σάκχαρα) και αποφυγή αναψυκτικών με ζάχαρη.
- Μειωμένη κατανάλωση αλκοόλ. Κατανάλωση με μέτρο.
- Αποφυγή της υπερβολικής έκθεσης στον ήλιο, ειδικά για τα παιδιά. Κατά την έκθεση στον ήλιο, χρήση κατάλληλης προστασίας.
- Στον εργασιακό χώρο, προστασία έναντι περιβαλλοντικών παραγόντων που δύναται να προκαλέσουν καρκίνο.
- Αποφυγή έκθεσης σε διάφορα είδη ακτινοβολιών από συσκευές στο σπίτι ή στην εργασία.
- Για τις γυναίκες: Συνίσταται ο θηλασμός, διότι μειώνει τον κίνδυνο καρκίνου για τη μητέρα. Να περιορίζεται η ορμονική θεραπεία, διότι αυξάνει τον κίνδυνο για κάποιες μορφές καρκίνου.
- Παρακολούθηση ενημερωτικών προγραμμάτων για την πρόληψη διαφόρων μορφών καρκίνου, όπως του παχέος εντέρου και του μαστού.
Συμπερασματικά
Θα λέγαμε ότι αν και κάποιες μελέτες δείχνουν πιθανή συσχέτιση κάποιων τροφίμων με την πρόληψη του καρκίνου, κάποιες άλλες δε δείχνουν εμφανή και στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα. Τα επιστημονικά δεδομένα αφορούν κυρίως μελέτες σε ζώα και παρέχουν μόνο ενδείξεις. Συνεπώς, περαιτέρω έρευνα απαιτείται για να προκύψουν ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τη σχέση της διατροφής με την παθοφυσιολογία του καρκίνου, δεδομένης της πολυπλοκότητας και της πολυπαραγοντικότητας της ασθένειας αυτής.
