Η σημασία των παραθύρων για την παραγωγικότητα της εργασίας αλλά και την ευεξία, είναι κάτι που η λαϊκή σοφία θεωρεί δεδομένο αλλά και κάτι που υποστηρίζεται από την πρόσφατη επιστημονική έρευνα. Το γεγονός ότι τα παράθυρα είναι πανταχού παρόντα στους περισσότερους χώρους που σχεδιάζονται για ανθρώπινη κατοικία, υποδεικνύει ότι υπάρχει μία σαφής προτίμηση του ανθρώπινου είδους να «βλέπει έξω» και μάλιστα να βλέπει φυσικά τοπία.
Δεν είναι εύκολο να βρεθεί το πραγματικό «αίτιο» αυτής της ανθρώπινης προδιάθεσης. Μέχρι τώρα έχουν διατυπωθεί τρεις θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τα αίτια της προτίμησής μας στη φύση και τα φυσικά ερεθίσματα.
Σύμφωνα με την πρώτη θεωρία, η προτίμησή μας στα φυσικά τοπία είναι προϊόν της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, εφόσον φτιαχτήκαμε να κοιτάμε και να παρατηρούμε τη φύση σε αναζήτηση τροφής και ασφάλειας. Η δεύτερη θεωρία στηρίζεται στο ότι ο άνθρωπος έχει δύο τρόπους να «προσέχει»: μία διαδικασία συγκέντρωσης που είναι ενεργοβόρα και κουραστική και μία διαδικασία χαλαρής προσοχής. Θεωρείται ότι τα φυσικά ερεθίσματα ωθούν σε μια διαδικασία χαλαρής προσοχής που ουσιαστικά προσφέρει πνευματική ξεκούραση και ανάταση. Η τρίτη θεωρία εστιάζει στη σημασία του ηλιακού φωτός στην παραγωγή και τον έλεγχο των ορμονών.
Χρειάζεται πάντως να ξεκαθαρίσουμε ένα πράγμα, πριν συνεχίσουμε με την ανθρώπινη προτίμηση για παράθυρα με θέα στη φύση. Η προτίμησή μας αυτή δεν είναι καθολική, δεν ισχύει για κάθε χώρο. Φαίνεται πως η λειτουργία του χώρου, το τι κάνουμε στο χώρο αυτόν, καθορίζει και τις προτιμήσεις μας. Έτσι, κανείς δεν δυσφορεί για την απουσία παραθύρων σε χώρους όπως π.χ. τα super-market και τους κινηματογράφους, αλλά και τα δωμάτια υπολογιστών. Είναι προφανές ότι στην περίπτωση των δωματίων υπολογιστών, το ηλιακό φως (επειδή δεν είναι σταθερό) μπορεί να προκαλεί πρακτικά προβλήματα στην παραγωγικότητα. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται στη βιομηχανία αλλά και στα νοσοκομεία και στα σχολεία, όπου σύμφωνα με ορισμένες μελέτες το ηλιακό φως είναι ανεπιθύμητο για τους εργαζόμενους (νοσηλευτές, δασκάλους, κλπ). Η περίπτωση των super-market, θεάτρων, εστιατορίων, κινηματογράφων, κλπ, είναι προφανώς διαφορετική, αφού η απουσία παραθύρων επιλέγεται για να μην διαφεύγει η προσοχή από το προσφερόμενο «προϊόν».
Οι κοινές περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι προτιμούμε να έχουμε παράθυρα και αυτά να βλέπουν φυσικά τοπία, είναι όλες οι άλλες, στις οποίες αφιερώνουμε το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό του χρόνου μας : στα περισσότερα δωμάτια των σπιτιών μας, στα γραφεία, στα νοσοκομεία όταν είμαστε ασθενείς ή επισκέπτες, στις διακοπές.
Από τις σχετικές έρευνες που έχουν γίνει, έχει γίνει φανερό ότι ο ρόλος των παραθύρων για τον άνθρωπο είναι πολύ πιο ευρύς από την απλή παροχή φωτός. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με μία από τις πρώτες σχετικές έρευνες ανασκόπησης (που έγινε το 1975), τα παράθυρα είναι επιθυμητά γιατί παρέχουν θέα προς τα έξω, πληροφόρηση για τον καιρό και την ώρα της ημέρας, ανακούφιση από συναισθήματα κλειστοφοβίας ή μονοτονίας ή βαρεμάρας, μία επιθυμητή αλλαγή εστίασης, χαρακτήρα και ομορφιά σε έναν χώρο και τέλος, υποδεικνύουν μια κατάσταση αυξημένου κύρους.
Έκτοτε έχουν γίνει πάρα πολλές σχετικές ερευνητικές εργασίες, κι εδώ παρουσιάζουμε τα αποτελέσματα μερικών από αυτές:
- Η μελέτη που έθεσε τα θεμέλια της σχετικής έρευνας έγινε το 1984 σε νοσοκομειακά αρχεία 20 ετών, ασθενών (ενηλίκων) που είχαν εγχειριστεί για πάθηση του προστάτη. Αποδείχθηκε πως όσοι είχαν από το παράθυρο του δωματίου τους θέα με δέντρα (αντί για θέα σε έναν τοίχο από τούβλα), κατανάλωσαν λιγότερα παυσίπονα, απασχόλησαν λιγότερο το νοσηλευτικό προσωπικό και πήραν εξιτήριο πιο γρήγορα, σε σχέση με όσους δεν έβλεπαν φύση!
- Σε μία έρευνα που αφορούσε εγχειρισμένους ασθενείς σε μονάδες εντατικής θεραπείας, διαπιστώθηκε ότι στις μονάδες που δεν είχαν παράθυρα παρουσιάστηκαν διπλάσια κρούσματα μετεγχειρητικού παραληρήματος, σε σχέση με τις μονάδες που είχαν παράθυρα. Στις τελευταίες ήταν λιγότερα και τα κρούσματα μετεγχειρητικής κατάθλιψης.
- Οι πιο ευρέως διαδεδομένες προτιμήσεις των ασθενών για το περιβάλλον των θεραπευτηρίων αποτελούν η πρόσβαση στη φύση, η ύπαρξη μπαλκονιών και φυτών μέσα στο κτίριο και η διάθεση χώρων με παράθυρα με θέα. Όταν ασθενείς ρωτήθηκαν ποια στοιχεία θεωρούν πολύ σημαντικά να έχει ένα δωμάτιο, το 95% δήλωσε τη διαμονή σε χώρο που να «βλέπει» σε πράσινο.
- Σε μία μελέτη με δείγμα 400 εργαζόμενους σε ένα 12όροφο κτίριο γραφείων στην Αγγλία, το 88% των εργαζόμενων προτιμούσε θέα σε φυσικό τοπίο, έναντι μόλις 8% που προτιμούσε θέα κτιρίων και 4% που προτιμούσε να βλέπει τον ουρανό. Μάλιστα, όσο πιο μακριά κάθονταν οι εργαζόμενοι από παράθυρο τόσο μειωνόταν η ικανοποίησή τους από τη θέση εργασίας.
- Σε μία εργασία ανατέθηκε σε φοιτητές να πραγματοποιήσουν κάποιες δραστηριότητες που απαιτούσαν συγκέντωση, σε χώρους που είτε δεν είχαν ούτε παράθυρα ούτε διακόσμηση με φυτά εσωτερικού χώρου, είτε είχαν διακόσμηση με φυτά χωρίς να έχουν παράθυρα, είτε είχαν παράθυρα με θέα στη φύση. Φάνηκε ότι η απόδοση στην εργασία ήταν καλύτερη στην περίπτωση των παραθύρων. Από τις άλλες δύο περιπτώσεις, η ύπαρξη φυτών εσωτερικού χώρου οδήγησε σε καλύτερη απόδοση.
- Παιδιά 8-10 ετών σε αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν τόσο καλύτερα συμβάντα που προκαλούν στρες (π.χ. χωρισμούς, θανάτους) όσο περισσότερα φυσικά στοιχεία έχουν διαθέσιμα γύρω από την περιοχή που μένουν.
- Σε μία εργασία, φοιτητές παρακολούθησαν πρώτα ένα στρεσογόνο φιλμ και στη συνέχεια, σε ομάδες, φιλμ με φυσικά τοπία, εμπορικά κέντρα και κίνηση στους δρόμους. Η αποκατάσταση από το στρεσογόνο παράγοντα ήταν ταχύτερη και πιο πλήρης στην περίπτωση του φυσικού τοπίου. Σε σχέση με τις άλλες ομάδες, όσοι παρακολούθησαν φυσικά τοπία είχαν λιγότερα συναισθήματα θυμού/επιθετικότητας αλλά και φόβου, ενώ είχαν περισσότερα θετικά συναισθήματα.
- Σύμφωνα με μία εργασία στις ΗΠΑ, κορίτσια 7-12 ετών που από το παράθυρο του δωματίου τους βλέπουν φύση έχουν υψηλότερους δείκτες συγκέντρωσης και αυτοπειθαρχίας.
- Σε μία εργασία σε γηροκομείο, φάνηκε ότι η προτίμηση των ενοίκων είναι για ψηλές θέσεις οπτικού πεδίου και πανοραμική θέα με μεγάλο βάθος, η οποία να πλαισιώνεται από φυτά και να περιλαμβάνει πολλά στοιχεία (νερό, χλοοτάπητα, δέντρα) που να είναι τοποθετημένα χωρίς τάξη.
- Σε μία εργασία φάνηκε ότι το παιχνίδι σε φυσικό περιβάλλον μειώνει τα συμπτώματα του Συνδρόμου Ελλειμματικής Προσοχής - Υπερκινητικότητας (ADHD) σε παιδιά 5-18 ετών. Τα παιδιά που έπαιζαν σε εσωτερικό χώρο χωρίς παράθυρα είχαν πολύ πιο σοβαρά συμπτώματα από παιδιά που έπαιζαν σε πράσινο περιβάλλον.
Το θεραπευτικό και ευεργετικό αποτέλεσμα της θέας στη φύση επαναλαμβάνεται τόσο συχνά στις σχετικές επιστημονικές εργασίες, που ο ΟΗΕ το 2007 θεώρησε χρήσιμο να ασχοληθεί με το θέμα. Στην σχετική έκθεση παρατηρεί ότι δεν είναι όλες οι εικόνες της φύσης το ίδιο ελκυστικές.
Μετά από χρόνια έρευνας στην αισθητική του τοπίου έχει φανεί ότι οι άνθρωποι γενικά προτιμούν τοπία που περιλαμβάνουν ανοιχτούς διαβατούς χώρους, συστάδες δέντρων, μια υδάτινη μάζα (λίμνη ή ρυάκι) και μία υποψία μυστηρίου - μια υπόνοια ότι υπάρχουν περισσότερα ενδιαφέροντα πράγματα που δεν φαίνονται (π.χ. ένα μονοπάτι που χάνεται στο βάθος).
Μάλιστα, σύμφωνα με την έκθεση του ΟΗΕ, οι προτιμήσεις αυτές φαίνεται πως είναι σταθερές στο ανθρώπινο είδος, ανεξαρτήτως πολιτισμού ή γεωγραφίας. Αυτό το γεγονός έχει πείσει ορισμένους θεωρητικούς ότι υπάρχει κάποια «γενετική προδιάθεση» στην προτίμηση του φυσικού τοπίου, μια προδιάθεση προς τα τοπία που ήταν τα πλέον κατάλληλα για τους πρωτόγονους προγόνους μας. Για παράδειγμα, μία σχετική θεωρία είναι η «υπόθεση βιοφιλίας» (biophilia hypothesis) που διατύπωσε ο βιολόγος E. Wilson, σύμφωνα με την οποία το είδος μας είχε εξελικτικό όφελος από κάθε είδους γνώση που μπορούσε να αποκτήσει για το περιβάλλον, τα φυτά και τα ζώα. Και συνεπώς ότι το είδος μας είναι ουσιαστικά κομμάτι αυτού του φυσικού τοπίου που τόσα ευεργετικά αποτελέσματα έχει πάνω μας.
Υπάρχει όμως τουλάχιστον μία περίπτωση όπου μπορεί να είναι εξαιρετικά ευεργετική ακόμα και η επιλογή «εικονικών φυσικών τοπίων» με τη μορφή πινάκων ζωγραφικής ή φυτών εσωτερικού χώρου. Είναι η περίπτωση των εντευκτηρίων και των χώρων θεραπείας, όταν δεν υπάρχει φυσική θέα.
Τα αποτελέσματα των σχετικών ερευνών είναι σαφέστατα:
- Σε μία εργασία, οι ερευνητές παρουσίασαν μια συλλογή από 71 έγχρωμες φωτογραφίες σε 300 τυχαία επιλεγμένους ασθενείς και ζήτησαν να βαθμολογήσουν την κάθε μία ως προς το αν θα ήθελαν να την έχουν κρεμασμένη στο δωμάτιό τους. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως οι ασθενείς συνέχεια προτίμησαν τις αναπαραστάσεις φύσης και δεν ήθελαν την αφηρημένη τέχνη.
- Σε Σουηδικό νοσοκομείο ασθενείς έδειξαν προτίμηση για τη φύση στους πίνακες (τοπίο, βάζο με λουλούδια) αλλά αντέδρασαν αρνητικά στην αφηρημένη τέχνη ή σε οποιονδήποτε πίνακα χωρίς νόημα ή με διφορούμενες έννοιες.
Έτσι, για τους ασθενείς οι προτιμήσεις είναι σαφείς: πίνακες με θέματα από τη φύση –ωκεανό, άγρια ζώα, ουρανό ή δάσος- ή φυτά σε γλάστρες μέσα στα δωμάτια, αν και είναι λιγότερο ευχάριστα από την πραγματική θέα, μπορούν να υποκαταστήσουν εν μέρει τα παράθυρα και τη θέα προς τη φύση.
