Άνοιξε ο καιρός. Πως και πως το περιμέναμε αυτό! Για να μπορούμε να ξαμοληθούμε ελεύθεροι στην ύπαιθρο και τις παραλίες. Να εμφανίσουμε επιτέλους το γυμνό μας δέρμα στο ζωοδότη ήλιο. Να θυμηθεί το σώμα μας τη ζωντανή επαφή με τα στοιχεία της φύσης, την άμμο, το νερό, τον αέρα.
Προσωπικά, την περίμενα την εποχή αυτή με προσμονή, για ένα λόγο παραπάνω: για τη 13 μηνών κόρη μου. Θα’ ναι το πρώτο διάστημα της ζωής της που θα μπορέσει αυτόνομη να βυθιστεί στο μεγαλείο της φύσης. Η επαφή της με τη φύση έως τώρα ήταν ελάχιστη: οι δυό μας γάτες, όσα φυτά βρέθηκαν στο διάβα της στις συχνές βόλτες με το καρότσι, καθώς και κάποιες φορές που την καθίσαμε στους ελαιώνες να αισθανθεί την αγριάδα και το χώμα. Μα αν κρίνω απ’ όσα μαθαίνω για τα συνομήλικά της παιδιά, κι αυτή η -λίγη- επαφή που είχε έως τώρα είναι μάλλον πλούσια.
Με έναν τρόπο παράδοξο για όλα τα άλλα πλάσματα της γης, ο άνθρωπος τις τελευταίες γενιές του έχει απομακρυνθεί πολύ από τη φύση. Ήδη μένουν περισσότεροι στις πόλεις παρά στην ύπαιθρο. Και ο τρόπος που αναπτύσσονται οι πόλεις * αλλάζει ριζικά τον τρόπο που μεγαλώνουν τα παιδιά, ακόμα και σε σύγκριση με όσους από εμάς –τους γονείς- μεγαλώσαμε σε τέτοιες.
Η εξαφάνιση της αλάνας
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εξαφάνιση της αλάνας, του αγαπημένου μας χώρου για καθημερινό ομαδικό παιχνίδι και του τόπου όπου γνωρίσαμε τις τσουκνίδες και τις μολόχες. Σήμερα τα παιδιά στις πόλεις παίζουν πια πολύ λιγότερο έξω στη ύπαιθρο.
Στην Ολλανδία υπολογίστηκε πως ο χρόνος αυτός έχει μειωθεί στο μισό μέσα στα τελευταία 20 χρόνια. Ο λόγος είναι αυτό που λέμε «σύγχρονος τρόπος ζωής» που περιλαμβάνει μεγάλη πίεση και αυστηρή οργάνωση του χρόνου γονέων και παιδιών, πολλές δραστηριότητες που «πρέπει» να κάνουν τα παιδιά για «να έχουν μέλλον», η υποβάθμιση των πυκνοδομημένων περιοχών και η ταυτόχρονη προαστιοποίηση που μειώνει το διαθέσιμο ελεύθερο χρόνο.
Γενικότερα, τα σημερινά παιδιά ελάχιστα κυκλοφορούν και παίζουν ελεύθερα. Ο κυριότερος λόγος που προβάλουν οι γονείς είναι οι φόβοι για ατυχήματα και κακόβουλους ξένους. Αυτός είναι επίσης ένας από τους λόγους που έχει περιορίσει ** το να πηγαίνουν τα παιδιά ασυνόδευτα στο σχολείο.
Ποια είναι η ενασχόληση της σημερινής γενιάς παιδιών;
Οι σύγχρονες γενιές παιδιών περιορίζονται σε ένα περιβάλλον που είναι δομημένο και βρίσκονται υπό διαρκή επίβλεψη. Έτσι έχουμε καταλήξει να ανακαλύπτουν οι επιστήμονες πως στην Αγγλία τα παιδιά 8 ετών ξέρουν πολύ περισσότερους χαρακτήρες του ηλεκτρονικού παιχνιδιού Pokemon απ’ ότι αυτοφυή φυτά της περιοχής τους! Ή ότι στις ΗΠΑ τα παιδιά από 6 μηνών ως 6 ετών ξοδεύουν κατά μέσο όρο 1,5 ώρα την ημέρα μπροστά από ηλεκτρονικά μέσα όπως η τηλεόραση, συνήθεια που έχει συσχετιστεί και με αυξημένη παχυσαρκία…
Όλα αυτά δεν φαίνονται ούτε ωφέλιμα ούτε φυσιολογικά. Η ιστορία του είδους μας δεν είναι μόνο αναπτυξιακών επιτευγμάτων, είναι και γονιδιακή. Τα γονίδιά μας επιλέχθηκαν βάσει των συνθηκών που ζούσαμε. Και στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας – από τότε που εμφανίστηκε ο Homo sapiens πριν από 1,6 εκατομμύρια χρόνια- η διαβίωση στη φύση και η καθημερινή θέα της ήταν όχι μόνο ο κανόνας, αλλά και κάθε τι το διαφορετικό ήταν στη σφαίρα της φαντασίας – επιστημονικής θα λέγαμε, πλην όμως δεν είχαμε καν επινοήσει την επιστήμη!
Ποια η σχέση των παιδιών με τη φύση;
Για τις σημερινές γενιές παιδιών στις πόλεις, οι όροι έχουν αντιστραφεί: μια καθημερινότητα στη φύση είναι πέρα από κάθε φαντασία. Όμως δεν έχει κατανοηθεί η σχέση της υγιούς παιδικής ανάπτυξης με την επαφή με τη φύση. Το ερώτημα αυτό απασχολεί πια αρκετούς κλάδους επιστημόνων.
Επαφή με κατοικίδια ζώα
Ένα καλό σχετικό παράδειγμα είναι οι δυό μας γάτες. Που για την καθημερινή συμβίωσή τους με την κόρη μας έχουμε αντικρίσει πολλά συνοφρυωμένα βλέμματα στη μικρή μας πόλη! Παρότι η σχέση της επαφής παιδιών - κατοικίδιων ζώων με την εμφάνιση αλλεργιών δεν φαίνεται να έχει αποσαφηνιστεί γενικά, μία σημαντική μελέτη έδειξε πως παιδιά που στον πρώτο χρόνο της ζωής τους έρχονται σε επαφή με τουλάχιστον δύο σκυλιά ή γάτες παρουσιάζουν λιγότερες αλλεργίες όταν φτάσουν 6-7 χρονών. Και άλλη έρευνα αποκαλύπτει πως τα παιδιά που ζουν με κατοικίδια κάνουν πολύ λιγότερες απουσίες λόγω ασθενείας στο σχολείο!
Θέα φυσικών τοπίων
Η φύση φαίνεται πως μας το παρέχει αυτό: μας θεραπεύει, τουλάχιστον ψυχολογικά! Η μελέτη που έθεσε τα θεμέλια της σχετικής έρευνας έγινε το 1984 σε νοσοκομειακά αρχεία 20 ετών, ασθενών (ενηλίκων) που είχαν εγχειριστεί για πάθηση του προστάτη. Αποδείχθηκε πως όσοι είχαν από το παράθυρο του δωματίου τους θέα με δέντρα, κατανάλωσαν λιγότερα παυσίπονα και απασχόλησαν λιγότερο το νοσηλευτικό προσωπικό, σε σχέση με όσους δεν έβλεπαν φύση!
Έκτοτε, το φαινόμενο αυτό έχει μελετηθεί αρκετά -σε ενήλικες και παιδιά- και τα ευρήματα είναι συγκλονιστικά. Κάποια παραδείγματα: Παιδιά 8-10 ετών σε αγροτικές περιοχές αντιμετωπίζουν τόσο καλύτερα συμβάντα που προκαλούν στρες (π.χ. χωρισμούς, θανάτους) όσο περισσότερα φυσικά στοιχεία έχουν διαθέσιμα γύρω από την περιοχή που μένουν. Κορίτσια 7-12 ετών που από το παράθυρο του δωματίου τους βλέπουν φύση έχουν υψηλότερους δείκτες συγκέντρωσης και αυτοπειθαρχίας. Το παιχνίδι σε φυσικό περιβάλλον μειώνει τα συμπτώματα του Συνδρόμου Ελλειμματικής Προσοχής - Υπερκινητικότητας (ADHD) σε παιδιά 5-18 ετών. Και άλλα πολλά…
Με απλά λόγια, λίγη θέα φυσικών τοπίων κάνει θαύματα για την ψυχολογία των παιδιών! Και τα ίδια ισχύουν για την κινητική, γνωστική και κοινωνική τους ανάπτυξη όταν παίζουν στην ύπαιθρο, με παραπλήσια εκπληκτικά ευρήματα που δυστυχώς δεν χωρούν εδώ. Οι θετικές επιπτώσεις φαίνονται τόσο σημαντικές, που στις ΗΠΑ κάποιοι εισήγαγαν τον όρο Σύνδρομο Έλλειψης Φύσης (Nature Deficit Disorder) για να περιγράψουν αυτό που περνούν τα σημερινά παιδιά!
Για ποιο λόγο να συμβαίνει αυτό το φαινόμενο;
Η πιο απλή απάντηση είναι γιατί κι εμείς είμαστε μέρος της φύσης, κι ας την αντιμετωπίζουμε ως «πράγμα». Λέγοντας το ίδιο με διαφορετικά λόγια, ο βιολόγος E. Wilson διατύπωσε μια «υπόθεση βιοφιλίας» (biophilia hypothesis), σύμφωνα με την οποία το είδος μας είχε εξελικτικό όφελος από κάθε είδους γνώση που μπορούσε να αποκτήσει για το περιβάλλον, τα φυτά και τα ζώα. Αλλά είναι βασικό να συμπαθείς και να σέβεσαι αυτό που χρειάζεται να γνωρίσεις σε βάθος. Η κατανόηση προαπαιτεί την αγάπη.
Τι μας προσφέρει η φύση;
Η ίδια η φύση μάς καλεί συχνά να την αγαπήσουμε. Το κάλεσμά της αφήνει τα ίχνη του στις θρησκείες και τις τέχνες. Είναι εκείνες οι στιγμές έκστασης που αναφέρουν πολλά παιδιά 6-12 χρονών, στιγμές που ήρθαν άξαφνα, κάποια τυχαία φορά που περιπλανιόντουσαν στη φύση. Στιγμές όπου ξέχασαν τελείως τον εαυτό τους και ένιωσαν ένα με το μεγαλείο γύρω τους. Τέτοια γεγονότα θεωρούνται κοινά, αν και δεν συμβαίνουν σε όλα τα παιδιά.
Οι ψυχολόγοι που τα μελετούν λένε πως είναι δυνατό να βιωθούν μόνο εφόσον το παιδί νιώθει ελεύθερο αλλά ταυτόχρονα και ασφαλές. Και πως τέτοιες στιγμές, λιγότερο ή περισσότερο έντονες, είναι σημαντικές για την οριοθέτηση και την αναγνώριση του εαυτού μας. Και όχι μόνο! Σύμφωνα με άλλες έρευνες, τέτοιες στιγμές στη φύση και τα παιδικά βιώματα με κάποιον πρόγονο που ενθαρρύνει την εξερεύνηση και κατανόησή της, φαίνεται πως επιδρούν καταλυτικά στο αν ως ενήλικες θα δείξουμε έμπρακτο ενδιαφέρον για το περιβάλλον.
Παιδί και φύση: Ποια η θέση των γονέων;
Όμως αυτά για την κόρη μου είναι πολύ πρόωρα ακόμα. Ως που να γίνει 4-5 χρονών, ο καθοριστικός μας ρόλος σε αυτόν τον τομέα ως γονείς είναι να της εμφυσήσουμε –αν θέλει- κάποιες αξίες: είναι το χώμα «βρώμικο» ή «λασπωμένο»; Είναι η γάτα «κακή» ή «μαλακή»; Είναι η φύση κάτι που φοβάσαι ή κάτι ενδιαφέρον που σέβεσαι;
Αυτό είναι το παιχνίδι που έχει ήδη ξεκινήσει μεταξύ των γονιών και των μικρών παιδιών τους. Τελικά, πόσο την πρόσμενα αυτήν την εποχή! Θα ’χει χαρά κι ενδιαφέρον η επιστροφή στο κύτταρο απ’ το οποίο προερχόμαστε. Τα ίδια ελπίζω και για σας, και τα παιδιά ν’ ανακαλύψουν τη μαγεία που κρύβεται κάτω απ’ την άμμο, στο βυθό και στα βράχια…
"Η άκρη του μίτου: για περισσότερη πληροφόρηση επισκεφθείτε το Children & Nature Network στο http://www.cnaturenet.org/" * Σύμφωνα με υπολογισμούς του ΟΗΕ, το έτος 2005 για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία οι κάτοικοι των πόλεων θα ξεπερνούσαν σε αριθμό τους κατοίκους της υπαίθρου. ** Στην Αγγλία μεταξύ 1971 και 1990 το ποσοστό των παιδιών 7-8 ετών που πήγαιναν ασυνόδευτα με το ποδήλατο ή τα πόδια στο σχολείο, έπεσε από το 80% στο 9%.
Αναδημοσίευση από το περιοδικό Ευεξία & Διατροφή. Τεύχος 31 ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝ 2008, 32 - 34
