Η καταγραφή των αλλαγών στο σωματικό βάρος και στα ποσοστά λίπους παρέχει χρήσιμες πληροφορίες στην κλινική πράξη. Οι ανθρωπομετρικές μετρήσεις, που παρέχει κάθε επαγγελματίας διαιτολόγος, είναι κοινό και απαραίτητο κομμάτι για την αξιολόγηση κατάστασης θρέψης. Η αξιολόγηση αυτή, συντελείται με βάση τη σύσταση του σώματος και περιλαμβάνει την ανίχνευση της μεταβολής των συστατικών του, συγκριτικά με προηγούμενες μετρήσεις αλλά και κατόπιν συσχέτισης των μετρήσεων του πελάτη με τις τιμές αναφοράς. Είναι γνωστό πως ο ΔΜΣ, ως μια εύκολη μέθοδος παρακολούθησης, προσφέρει ένα γρήγορο τρόπο αξιολόγησης ύπαρξης παχυσαρκίας αλλά δεν καθορίζει με ακρίβεια τη σύνθεση του σώματος κάθε ατόμου.
Προκειμένου να γίνει εκτίμηση των αναλογιών λιπώδους και μυϊκού ιστού ο κάθε επαγγελματίας διαιτολόγος πραγματοποιεί ανθρωπομετρικές μετρήσεις. Η μεγαλύτερη ποσότητα του αποθηκευμένου λίπους στο σώμα βρίσκεται κάτω από το δέρμα. Το πάχος της πτυχής του δέρματος σε κάποια σημεία του σώματος παρέχει επαρκή εικόνα του σωματικού λίπους και πραγματοποιείται με δερματοπτυχομέτρηση.
Τι είναι η δερματοπτυχομέτρηση;
Η μέτρηση των δερματοπτυχών είναι η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη μέθοδος έμμεσης εκτίμησης λιπώδους μάζας. Το δερματοπτυχόμετρο μετρά το πάχος των δερματοπτυχών ώστε να εκτιμηθεί το συνολικό σωματικό λίπος του ατόμου. Συγκεκριμένα, οι μετρήσεις παρέχουν μια εικόνα των αποθεμάτων υποδόριου λίπους και βοηθούν στην εκτίμηση και αξιολόγηση του ποσοστού του συνολικού λίπους. Χρησιμοποιούνται σε κλινικά περιστατικά, σε υγιείς πελάτες αλλά και σε αθλητές, με σκοπό την ακριβή αξιολόγηση της σύνθεσης του σώματος, η οποία προσφέρει πληροφορίες για βέλτιστη αθλητική απόδοση. Το τελικό αποτέλεσμα επιτρέπει την αξιολόγηση προόδου αναφορικά με τη σύσταση του σώματος του πελάτη, και τη σύγκρισή του με τον υπόλοιπο πληθυσμό, ανάλογα το φύλο και την ηλικία του.
Πώς χρησιμοποιείται ένα δερματοπτυχόμετρο;
Η δερματοπτυχομέτρηση βασίζεται στην μέτρηση του πάχους της μεγαλύτερης αποθήκης λίπους στον οργανισμό, δηλαδή του υποδόριου. Η τεχνική περιλαμβάνει το διαχωρισμό της δερματικής πτυχής από τον υποκείμενο μυ με σκοπό τη μέτρηση του πάχους της. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί «τραβώντας» απαλά το δέρμα και εφαρμόζοντας το δερματοπτυχόμετρο στο ακριβές σημείο (Εικόνα 1). Το πάχος της δερματικής πτυχής είναι το άθροισμα του υποδόριου λίπους και του δέρματος. Η παρακάτω εικόνα δείχνει με ακρίβεια τη σωστή τεχνική.
Εικ. 1: Τεχνική μέτρησης δερματικών πτυχών (ΠΗΓΗ: Διατροφική αξιολόγηση, Μανιός Γ., σελ 205)
Η μέτρηση των δερματικών πτυχών απαιτεί επιδεξιότητα και εμπειρία, ώστε να αποφευχθεί η πιθανότητα σφάλματος μεταξύ των μετρήσεων. Είναι, λοιπόν, πιο ασφαλές να αξιολογείται ο υπολογισμός του μέσου όρου τριών διαδοχικών μετρήσεων για κάθε δερματική πτυχή. Λαμβάνοντας υπόψη πως η μέτρηση έχει γίνει επιτυχώς, η διακύμανση συγκριτικά με άλλες μεθόδους αναφοράς είναι μόλις 3-4%. Παρόλα αυτά, σε περίπτωση εφαρμογής της μεθόδου από διαφορετικούς εξεταστές, ενδεχομένως να υπάρχει απόκλιση στις μετρήσεις.
Σε περιπτώσεις νοσογόνου παχυσαρκίας αναφέρονται περιορισμοί, καθώς οι δερματοπτυχές των ασθενών συμβαίνει να είναι παχύτερες από το διαμέτρημα του δερματοπτυχομέτρου, ενώ είναι δύσκολη η επακριβής ταυτοποίηση του σημείου, με αποτέλεσμα να υποτιμάται το ποσοστό σωματικού λίπους.
Ποια είναι τα ανατομικά σημεία μέτρησης;
Υπάρχουν πολλά σημεία δερματοπτυχομέτρησης αλλά τα πέντε βασικά είναι στην περιοχή του τρικεφάλου και του δικεφάλου στα χέρια, υποωμοπλατιαία στο επάνω μέρος της πλάτης, υπερλαγώνια στο πλαϊνό μέρος της κοιλιάς και στην κοιλακή χώρα. Μετρήσεις μπορούν επίσης να γίνουν στη θωρακική δερματική πτυχή, στο μηρό και γαστροκνημιαία (Εικόνα 2). Από το άθροισμα των πτυχών αυτών μπορεί να υπολογιστεί το επί τοις εκατό ποσοστό σωματικού λίπους όλου του σώματος. Τα ακριβή σημεία μέτρησης εμφανίζονται στον Πίνακα 1.
Εικ. 2: Σημεία δερματοπτυχομέτρησης
| Υπολογισμός μέτρησης της δερματικής πτυχής του δικεφάλου: | Υπολογισμός μέτρησης της δερματικής πτυχής του τρικεφάλου: |
|
|
| Υπολογισμός μέτρησης της θωρακικής δερματικής πτυχής: | Υπολογισμός μέτρησης της υποωμοπλατιαίας δερματικής πτυχής: |
|
|
| Υπολογισμός μέτρησης της κοιλιακής δερματικής πτυχής: | Υπολογισμός μέτρησης της μηριαίας δερματικής πτυχής: |
|
|
| Υπολογισμός μέτρησης της υπερλαγόνιας δερματικής πτυχής: | Υπολογισμός μέτρησης της γαστροκνημιαίας δερματικής πτυχής: |
|
|
Πίνακας 1: Ακριβή σημεία μέτρησης δερματοπτυχών
Για μεγαλύτερη αξιοπιστία, σημαντικό θα ήταν οι δερματοπτυχές να μετρώνται πάντα χρησιμοποιώντας δερματοπτυχόμετρα ακριβείας, στη δεξιά πλευρά του σώματος και να λαμβάνεται υπόψη ο μέσος όρος τριών διαδοχικών μετρήσεων στο ίδιο σημείο, από τον ίδιο εξεταστή, την ίδια χρονική στιγμή. Ο εξεταστής θα πρέπει να «τσιμπήσει» με τον αντίχειρα και το δείκτη το ελάχιστο του ιστού, φροντίζοντας να υπάρχει μόνο δέρμα και λιπώδης ιστός στο δερματοπτυχόμετρο, ενώ ο μυϊκός ιστός έχει απομονωθεί. Η μέτρηση γίνεται 4 δευτερόλεπτα μετά την απελευθέρωση της πίεσης από το δερματοπτυχόμετρο. Οι μετρήσεις δε μπορούν να ληφθούν σε βρεγμένο δέρμα ή μετά την άσκηση.
Πώς γίνεται ο υπολογισμός του σωματικού λίπους;
Έχει αποδειχτεί, λοιπόν, πως το πάχος του δέρματος σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος, σχετίζεται άμεσα με το ποσοστό συνολικού σωματικού λίπους. Αυτό επιβεβαιώνεται και με τη χρήση πινάκων και εξισώσεων που δημιουργήθηκαν μετά από μετρήσεις μετατόπισης και σύνθεσης του δέρματος, σε μεγάλο πληθυσμό διαφορετικού φύλου και ηλικιακής ομάδας.
Το Αμερικανικό Συμβούλιο Άσκησης (American Council on Exercise) αναφέρει την εξίσωση των Jackson και Pollock (1978, 1980) που χρησιμοποιεί τρία σημεία μέτρησης, να είναι η πιο ακριβής για το γενικό πληθυσμό (Πίνακας 2). Άλλες εξισώσεις, συμπεριλαμβάνουν έως και εφτά σημεία μέτρησης οι οποίες χρησιμοποιούνται κυρίως σε αθλητές, για μεγαλύτερη αξιοπιστία. Μόλις υπολογιστεί η πυκνότητα σώματος, με τους παρακάτω τύπους, υπολογίζεται το ποσοστό λίπους χρησιμοποιώντας την εξίσωση [(495 / πυκνότητα σώματος) - 450] x 100. Από τη στιγμή που γίνει η εκτίμηση του λιπώδους ιστού, ο ελεύθερος λίπους ιστός (μυϊκός ιστός, υγρά σώματος) μπορεί να υπολογιστεί με μία αφαίρεση.
Υπάρχουν, επίσης, εφαρμογές που υπολογίζουν αυτόματα το αποτέλεσμα αλλά και ειδικοί πίνακες / διαγράμματα μετρήσεων ανά φύλο και ηλικιακή ομάδα. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να δίνεται μεγάλη προσοχή στις εξισώσεις αυτές κυρίως σε παχύσαρκα άτομα με άθροισμα δερματοπτυχών πάνω από 120 mm, όπου συνίσταται η εκτίμηση του σωματικού λίπους χρησιμοποιώντας πίνακες και όχι εξισώσεις. Αναλυτικοί πίνακες μπορούν να βρεθούν σε πιο πρόσφατο άρθρο του 2008 (Nevill et al, 2008) όπου οι συγκεκριμένοι ερευνητές υποστηρίζουν πως έχουν επέλθει σημαντικές αλλαγές στο σωματότυπο του πληθυσμού από τη δεκαετία του 70 που δημοσιεύτηκαν οι συγκεκριμένες εξισώσεις, με αποτέλεσμα να είναι λιγότερο ακριβείς και περισσότερο επιρρεπείς σε σφάλματα.
| Γυναίκες |
| 1.0994921 - (0,0009929 x ΜΟΔ σε mm) + (0,0000023 x ΜΟΔ2) - (0,0001392 x ηλικία) |
| Άντρες |
| 1.10938 - (0,0008267 x ΜΟΔ σε mm) + (0,0000016 x ΜΟΔ2) - (0,0002574 x ηλικία) |
Πίνακας 2: Εξισώσεις εκτίμησης σωματικού λίπους (ΜΟΔ=μέσος όρος δερματοπτυχών)
Ποιά είδη δερματοπτυχομέτρων υπάρχουν;
Στο εμπόριο, ένας επαγγελματίας διαιτολόγος θα βρει ποικιλία στους τύπους δερματοπτυχομέτρων, τα οποία διαφέρουν σε ποιότητα και τιμή, αλλά και ως προς την ακρίβεια των μετρήσεων. Ο κύριος παράγοντας αξιοπιστίας ενός δερματοπτυχομέτρου είναι η εγκυρότητα της επαναληψιμότητάς του. Το εύρος τιμών στη αγορά κυμαίνεται από τα 20€ και πολλές φορές μπορεί να ξεπεράσει και τα 500€. Γενικότερα, όσο ανεβαίνει η τιμή αυξάνεται το εύρος ανοίγματος του δερματοπτυχομέτρου καθώς και η ακρίβεια των μετρήσεων, ενώ μειώνεται η περίπτωση σφαλμάτων.
Ποιοί είναι λοιπόν οι τύποι δερματοπτυχομέτρων και σε τι διαφέρουν μεταξύ τους;
ΠΛΑΣΤΙΚΑ
Σε αυτή την κατηγορία βρίσκονται τα πιο κοινά δερματοπτυχόμετρα. Η τιμή τους ξεκινά από 20 - 30€ και μπορούν να φτάσουν μέχρι και τα 100€, γεγονός που τα καθιστά οικονομικά προσβάσιμα, ωστόσο η κατασκευή τους δεν είναι ιδιαίτερα ανθεκτική σε σχέση με άλλα. Θεωρείται ένα αποδεκτό εργαλείο πρακτικής εξάσκησης, για φοιτητές ή για προσωπική χρήση καθώς και επαγγελματίες στα αρχικά στάδια της καριέρας τους, εφόσον έχει μικρό κόστος. Παρόλα αυτά, κάποια δε συνίστανται για κλινική χρήση λόγω της χαμηλής τους αξιοπιστίας και αντοχής.
ΜΕΤΑΛΛΙΚΑ
Αυτού του τύπου τα δερματοπτυχόμετρα είναι γνωστά για την ανθεκτικότητα και κυρίως τις ακριβέστερες μετρήσεις τους, καθώς η εγκυρότητά τους είναι κλινικά και επιστημονικά αποδεδειγμένη. Χρησιμοποιούνται από επαγγελματίες αλλά και ερευνητές εφόσον διαθέτουν συμπαγή μεταλλικά σώματα και προσφέρουν ακρίβεια και εγκυρότητα στις μετρήσεις. Η τιμή τους είναι υψηλότερη καθώς ξεκινάνε από 200€ και μπορεί να καταλήξουν σε τιμές πάνω από 500€. Τα καλύτερα και πιο ανθεκτικά δερματοπτυχόμετρα στην αγορά θεωρούνται τα Harpenden, Lange, Cescorf και Holtain.
ΨΗΦΙΑΚΑ
Τα ψηφιακά δερματοπτυχόμετρα παρέχουν ενσωματωμένη αριθμομηχανή που επιτρέπει γρηγορότερους υπολογισμούς. Είναι προγραμματισμένα να υπολογίζουν το ποσοστό λίπους με πολλαπλούς τύπους εξισώσεων, ανάλογα με την τιμή τους. Πιο ακριβά μοντέλα παρέχουν πάνω από μία εξισώσεις, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν μετρήσεις σε πολλαπλά σημεία του σώματος. Το εύρος τιμών και αυτών ποικίλει ανάλογα με τις δυνατότητές τους, ξεκινώντας από περίπου 50€ και μπορούν να φτάσουν και τα 1.000€. Τα χαμηλότερης τιμής, όμως, δε συνίστανται για επαγγελματική και κλινική χρήση, λόγω περιορισμένης ακρίβειας και μικρού ανοίγματος, με αποτέλεσμα να μη μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περιπτώσεις κλινικής παχυσαρκίας.
Αξίζει να τα χρησιμοποιεί ένας επαγγελματίας διαιτολόγος;
Τα πλεονεκτήματα του δερματοπτυχομέτρου έγκεινται στην ευχρηστία του, καθώς και στη δυνατότητα μεταφοράς. Είναι ένα χρήσιμο εργαλείο αρχικά για την εκτίμηση της κατανομής του υποδόριου λίπους και του συνολικού λιπώδους ιστού αλλά και για την αξιολόγηση σε βάθος χρόνου.
Προκειμένου όμως να αξιοποιηθεί σωστά και να παρέχει τα μέγιστα από τα οφέλη του, απαιτείται εξοικείωση αναφορικά με τη χρήση του. Αρχικά, ανάμεσα στις μετρήσεις, συστήνεται η χρήση του ίδιου δερματοπτυχομέτρου από τον ίδιο εξεταστή, ώστε να μειωθούν οι πιθανότητες ενδο-ατομικού σφάλματος και λανθασμένης εκτίμησης. Είναι επίσης σημαντικό να μην υπάρχουν παρεκκλίσεις από την διαδικασία του πρωτοκόλλου μέτρησης και να μετρώνται πάντοτε τα ίδια σημεία. Συγκεκριμένα, συνίσταται εξαιρετική προσοχή και πολύ αυστηρή χρήση των πρωτοκόλλων μέτρησης.
Συμπερασματικά, εφόσον χρησιμοποιείται αξιόπιστο δερματοπτυχόμετρο και ο εξεταστής είναι κατάλληλα και επαρκώς εκπαιδευμένος στη χρήση του, η δερματοπτυχομέτρηση είναι μια εύκολη αλλά και ακριβής διαδικασία με μικρή απόκλιση από άλλες μετρήσεις ανθρωπομετρίας, και αξίζει να χρησιμοποιείται από τους επαγγελματίες διαιτολόγους.
