Η παχυσαρκία αποτελεί μάστιγα της σύγχρονης εποχής, που λαμβάνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις στους ενήλικες και την τελευταία δεκαετία –δυστυχώς- και στα παιδιά και στους εφήβους. Η πλειονότητα των ευρωπαϊκών χωρών έχει ποσοστά παχυσαρκίας άνω του 10% για τα αγόρια και κορίτσια ηλικίας 10 ετών. Ακόμη πιο ανησυχητικό, είναι το γεγονός ότι σε πολλές χώρες, όπως στην Ελλάδα, την Ιταλία και τη Μάλτα, το ποσοστό αυτό ξεπερνά το 30% για τα παιδιά ηλικίας 7 – 11 ετών. Για τους εφήβους ηλικίας 14 – 17 ετών το ποσοστό κυμαίνεται στην Ελλάδα γύρω στο 22%. Είναι επίσης σαφές, ότι υπάρχουν σημαντικές διακυμάνσεις από περιοχή σε περιοχή, με το ποσοστό παχυσαρκίας να αγγίζει ιδιαιτέρως υψηλά επίπεδα στις χώρες της ανατολικής και της νότιας Ευρώπης. Στην Αμερική τα ποσοστά είναι ακόμα μεγαλύτερα. Τα αίτια της παιδικής παχυσαρκίας, που εξελίσσεται στη συνέχεια σε εφηβική, είναι πολυάριθμα:
- Μείωση της φυσικής δραστηριότητας των παιδιών, λόγω λιγότερων ευκαιριών για υπαίθριες δραστηριότητες, ιδιαίτερα στις μεγαλουπόλεις. Επιπλέον, η αύξηση των καθιστικών παιχνιδιών, όπως τα βιντεοπαιχνίδια και οι αυξημένες ώρες μπροστά στην τηλεόραση και στον υπολογιστή, καθώς και η χρήση των μέσων μεταφοράς (π.χ. αυτοκίνητο, μηχανάκι), για τις μετακινήσεις τους, έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στις μειωμένες καύσεις των παιδιών και εφήβων.
- Διάθεση αφθονότερης τροφής, σε μεγαλύτερη ποικιλία, πιο εύκολη πρόσβαση στην αγορά φαγητού (στις αναπτυγμένες χώρες), συνήθως και πιο θερμιδογόνου και μεγαλύτερες μερίδες σε εστιατόρια και σε έτοιμες συσκευασίες.
- Αυξημένη κατανάλωση χυμών και αναψυκτικών, αντικαθιστώντας το νερό.
- Λιγότερη ενασχόληση της οικογένειας με το φαγητό και το μαγείρεμα. Τακτικές παραγγελίες έτοιμου φαγητού, που είναι πλούσιο σε θερμίδες, αλάτι και κορεσμένα λιπαρά οξέα.
- Υπέρβαροι γονείς και οικογενειακό περιβάλλον και επιβαρυντικές διατροφικές συνήθειες, λόγω άγνοιας ή αμέλειας, με προτίμηση σε τρόφιμα εύγευστα, λόγω ζάχαρης και αλατιού. Μεγάλη κατανάλωση γλυκών και χρήση τους ως μέσο επιβράβευσης από γονείς και παππούδες, ιδιαίτερα στις οικογένειες χαμηλού μορφωτικού και κοινωνικοοικονομικού επιπέδου στις αναπτυγμένες χώρες.
- Γενετικοί παράγοντες, όπως ορισμένα γενετικά σύνδρομα, τα οποία όμως συναντώνται σε μικρή αναλογία στο γενικό πληθυσμό.
- Υπάρχουν και πολλές άλλες αιτίες, μεταξύ των οποίων τα τελευταία χρόνια έχει ενοχοποιηθεί και η πνευματική, σεξουαλική και σωματική κακοποίηση, καθώς έχει διαπιστωθεί ότι τα άτομα που την έχουν υποστεί βρίσκουν καταφύγιο και παρηγοριά στο φαγητό.
Ο αριθμός των κακοποιημένων παιδιών και εφήβων στην Ελλάδα είναι λίγο συγκεχυμένος. Ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια στην καταγραφή αυτών των φαινομένων, είναι η απουσία μιας κεντρικής διαδικασίας συλλογής στοιχείων, όπως έχει δηλώσει στο παρελθόν ο πρόεδρος του συλλόγου «Το Χαμόγελο του Παιδιού», ο κ. Κωνσταντίνος Γιαννόπουλος, καθώς και η μη καταγγελία, αλλά και αδυναμία απόδειξης του συμβάντος, όταν η κακοποίηση συμβαίνει από άτομα του στενού συγγενικού και φιλικού περιβάλλοντος.
Πολύ λιγότερα είναι τα δεδομένα που συνδέουν τις διάφορες μορφές κακοποίησης με την παχυσαρκία. Αντίθετα, σε άλλες χώρες, και κυρίως στην Αμερική, όπου τα ποσοστά κακοποίησης είναι πολύ υψηλότερα από της Ελλάδας, υπάρχουν μελέτες των τελευταίων χρόνων, που συσχετίζουν τις διάφορες μορφές κακοποίησης σε παιδιά και εφήβους, με το υπερβάλλον βάρος τους.
Η κακοποίηση στα παιδιά σχετίζεται με βραχυ- ή μακροπρόθεσμες ψυχολογικές διαταραχές και δυσκολίες. Τα βραχυπρόθεσμα προβλήματα συμπεριλαμβάνουν κατάθλιψη, άγχος, διαταραχές ύπνου, φοβικές αντιδράσεις, χαμηλή αυτοεκτίμηση και ελλειμματική διανοητική, σωματική, κοινωνική και σεξουαλική ανάπτυξη, καθώς και διαταραχές λήψης τροφής- συνηθέστερα βουλιμία. Οι μακροπρόθεσμες επιδράσεις μπορεί να αφορούν σε κατάχρηση ουσιών, μετατραυματικό στρες, διαταραχή προσωπικότητας, έως και αυτοκτονικές τάσεις, ανάλογα με τον βαθμό και το είδος της κακοποίησης.
Έχουν προταθεί ποικίλες πιθανές εξηγήσεις για την -εμφανή- σχέση μεταξύ κακοποίησης και παχυσαρκίας. Υπάρχουν κάποιες μελέτες που συνδέουν την κακοποίηση, κυρίως τη σεξουαλική, με επεισόδια υπερφαγίας. Σ’ ένα δείγμα 145 ατόμων με διαγνωσμένη υπερφαγία, βρέθηκε ιστορικό σεξουαλικής κακοποίησης στο 30.3%, έναντι 18.4% στην ομάδα ελέγχου, ενώ σε μία κοινότητα 162 γυναικών με BED, αναφέρθηκε ιστορικό σεξουαλικής κακοποίησης στο 35.3%, σημαντικά υψηλότερο σε σχέση με το 12.2% στα άτομα ελέγχου.
Ο Wonderlich έχει προτείνει, ότι η σχέση μεταξύ της σεξουαλικής κακοποίησης και των διαταραχών λήψης τροφής μπορεί να συνδέεται με πολλές παραμέτρους, συμπεριλαμβανομένης της διάθεσης, της κακής εικόνας σώματος, της χρήσης ουσιών και φαρμάκων και της χαμηλής αυτοεκτίμησης. Η κακοποίηση μπορεί να προκαλέσει διαταραχές στο μονοπάτι της 5-HT (5-hydroxytryptamine), που φαίνεται ότι έχει ρόλο – κλειδί στη ρύθμιση της συμπεριφοράς απέναντι στο φαγητό. Παρ’ όλα αυτά, είναι κάτι που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.
Κάποιοι άλλοι επιστήμονες, έχουν προτείνει ότι η παχυσαρκία, στα κακοποιημένα άτομα και κυρίως στις γυναίκες, χρησιμεύει ως προσαρμοστική λειτουργία, ενός αυτο-προστατευτικού μηχανισμού. Τι σημαίνει αυτό; Επειδή στη δυτική αντίληψη το λεπτό σώμα σχετίζεται με την ομορφιά και τη σεξουαλικότητα, μερικά θύματα σεξουαλικής κακοποίησης μπορεί να χρησιμοποιούν την παχυσαρκία ως τρόπο απώθησης πιθανών μελλοντικών σεξουαλικών παρτενέρ.
Ένας άλλος λόγος που συνδέει την κακοποίηση των διαφόρων μορφών με την πρόσληψη βάρους, σχετίζεται με το ότι οι κακοποιημένοι, κυρίως έφηβοι, βρίσκουν καταφύγιο στο φαγητό, κατ΄αναλογία με τα ναρκωτικά και το αλκοόλ. Η κατάχρηση ουσιών, μεταξύ των οποίων και η υπερφαγία, δημιουργούν ένα πρόσκαιρο ευχάριστο συναίσθημα, που ανακουφίζει και χαλαρώνει το άτομο, που ψάχνει να βρει παρηγοριά στα άσχημα συναισθήματα ή αναμνήσεις του. Σταδιακά, τα επεισόδια υπερφαγίας οδηγούν σε αύξηση του βάρους και πιθανότατα σε διαταραχές λήψης τροφής.
Η σύνδεση της κακοποίησης με το υπερβάλλον βάρος σε παιδιά και εφήβους είναι αναγκαίο να διερευνηθεί κι άλλο, για να βρεθούν οι αιτιολογικές σχέσεις. Ευρήματα μελετών δείχνουν, ότι τόσο η ψυχολογική υποστήριξη, όσο και οι στενοί οικογενειακοί δεσμοί, μπορεί να μειώσουν τον κίνδυνο διαταραχών λήψης τροφής στα παιδιά και στους εφήβους, ιδιαίτερα αν έχουν κακοποιηθεί.
