Ως υπογονιμότητα ορίζεται η αδυναμία σύλληψης και τεκνοποίησης ενός ζευγαριού μετά από τουλάχιστον ένα έτος τακτικών σεξουαλικών επαφών χωρίς την χρήση αντισύλληψης. Αποτελεί πλέον ένα συνηθισμένο πρόβλημα των νέων ζευγαριών, προκαλώντας όμως μεγάλο στρες και άγχος στα ζευγάρια που το βιώνουν.
Παρότι, η συχνότητα εμφάνισης της υπογονιμότητας ποικίλλει από χώρα σε χώρα για διάφορους λόγους εντούτοις, είναι αρκετά υψηλή. Σε παγκόσμιο επίπεδο επηρεάζει το 7-8% των ζευγαριών ενώ στην Ευρώπη υπολογίζεται ότι ανέρχεται στα 14%. Η αύξηση του φαινομένου της υπογονιμότητας είναι αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών παραγόντων. Ένας από αυτούς είναι ότι σήμερα οι γυναίκες αναβάλουν την δημιουργία οικογένειας λόγω σπουδών, εκπαίδευσης και επαγγελματικής αποκατάστασης με συνέπεια τη μειωμένη πιθανότητα για σύλληψη και τεκνοποίηση καθώς η αναπαραγωγική ικανότητα της γυναίκας μειώνεται με την πάροδο της ηλικίας της. Στη συνέχεια όμως θα δούμε και άλλες αιτίες στις οποίες οφείλεται η υπογονιμότητα σε άνδρες και γυναίκες.
Αιτίες ανδρικής υπογονιμότητας
Οι κυριότερες αιτίες της ανδρικής υπογονιμότητας αφορούν τοπικά νοσήματα του ουρογεννητικού συστήματος, γεννητικές ανωμαλίες, ενδοκρινικές διαταραχές, συγγενείς διαταραχές, περιβαλλοντολογικά αίτια καθώς και αίτια που σχετίζονται με την διατροφή και τον γενικότερο τρόπο ζωής. Πάμε λοιπόν να τα αναλύσουμε ένα-ένα ξεχωριστά.
Γεννητικές Διαταραχές
Οι γεννητικές διαταραχές σχετίζονται με χρωμοσωμικές ανωμαλίες, όπως το σύνδρομο Klinefelter, το οποίο ευθύνεται για το 5-7% της ανδρικής υπογονιμότητας. Οι άνδρες αυτοί παρουσιάζουν αζωοσπερμία, δηλαδή απουσία σπερματοζωαρίων στο σπερματικό υγρό, ή ολιγοζωοσπερμία, δηλαδή πολύ χαμηλή συγκέντρωση σπερματοζωαρίων.
Ενδοκρινικές λειτουργίες
Οι ενδοκρινικές λειτουργίες ευθύνονται για το 3-6% της αντρικής υπογονιμότητας. Οι αδένες που αφορούν είναι ο υποθάλαμος, η υπόφυση, το πάγκρεας, τα επινεφρίδια και ο θυρεοειδής αδένας.
Επίσης, η συχνότητα των συγγενών διαταραχών συνεχώς αυξάνεται με συνέπεια τον μειωμένο αριθμό σπερματοζωαρίων. Άλλος παράγοντας υπογονιμότητας στους άνδρες είναι ο καρκίνος των όρχεων που προσβάλλει ένα μεγάλο ποσοστό ανδρών μεταξύ 20-40 χρονών.
Κιρσοκήλη
Επίσης, η κιρσοκήλη αποτελεί έναν άλλο παράγοντα που ευθύνεται για το 25-40% των περιπτώσεων υπογονιμότητας αλλά και στους άνδρες που δεν αντιμετωπίζουν τεκμηριωμένο πρόβλημα υπογονιμότητας συναντάται στο 8-13% των περιπτώσεων. Υπεύθυνοι παράγοντες για την πρόκληση κιρσοκήλης θεωρούνται η αύξηση της θερμοκρασίας των όρχεων, η οποία δημιουργεί μη ευνοϊκές συνθήκες για την σπερματογένεση και η δευτεροπαθής διαταραχή των κυττάρων του Sertoli, που χαρακτηρίζεται από απουσία των γεννητικών κυττάρων.
Νοσήματα ουρογεννητικού συστήματος
Η ανδρική υπογονιμότητα μπορεί επίσης να οφείλεται σε νοσήματα του ουρογεννητικού συστήματος όπως προαναφέρθηκε. Πολλές μελέτες έδειξαν ότι τα δείγματα σπέρματος αυτών των ανδρών περιείχαν περισσότερα λευκοκύτταρα και ότι η ποιότητα του σπέρματος ήταν υποβαθμισμένη σε σχέση με εκείνα των γόνιμων ανδρών.
Άλλοι παράγοντες
Άλλοι παράγοντες που μπορεί να σχετίζονται με την υπογονιμότητα είναι η μειωμένη κινητικότητα σπέρματος, η προχωρημένη ηλικία καθώς αυξημένη σπερματογένεση παρατηρείται μέχρι την ηλικία των 55 χρόνων ενώ από εκεί και μετά σταδιακά μειώνεται. Περιβαλλοντικοί παράγοντες και ο τρόπος ζωής ευθύνονται επίσης για το φαινόμενο της υπογονιμότητας στους άνδρες. Για παράδειγμα, το κάπνισμα, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, το στρες, η υψηλή θερμοκρασία, η έκθεση σε βαρέα μέταλλα, όπως μόλυβδο και κάδμιο, η παχυσαρκία, η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας και παράλληλα η αυξημένη καθιστική ζωή αλλά και ο τρόπος διατροφής είναι σημαντικές αιτίες που οδηγούν τον σύγχρονο άνδρα σε υπογονιμότητα.
Διατροφή και ανδρική υπογονιμότητα
Η σχέση μεταξύ ισορροπημένης διατροφής και αυξημένης αναπαραγωγικής ικανότητας έχει πολύ καλά μελετηθεί. Οι διατροφικές ελλείψεις αποτελούν έναν πολύ σημαντικό παράγοντα της ανδρικής υπογονιμότητας. Έρευνες σε πειραματόζωα έχουν δείξει ότι η έλλειψη βιταμίνης Α προκαλεί εκφυλισμό των βλαστικών κυττάρων.
Επιπλέον, τα ανθρώπινα σπερματοζωάρια είναι πολύ ευαίσθητα απέναντι στα υπεροξείδια επειδή περιέχουν υψηλή συγκέντρωση σε πολυακόρεστα λιπαρά οξέα και έχουν σημαντικά αυξημένη ικανότητα να παράγουν αντιδραστικά είδη οξυγόνου (ROS), κυρίως ανιόντα υπεροξειδίου και υπεροξείδιο του υδρογόνου. Έτσι, αντιοξειδωτικές ουσίες, όπως η βιταμίνη Ε, η βιταμίνη C και τα καροτενοειδή, μπορούν να προστατεύσουν από το οξειδωτικό στρες και να διατηρήσουν την ακεραιότητα του DNA των σπερματικών κυττάρων.
Επιπλέον, το συμπλήρωμα σεληνίου και βιταμίνης Ε φαίνεται να βελτιώνει την κινητικότητα και την μορφολογία του σπέρματος ενώ πολλές μελέτες σε ζώα έχουν δείξει πόσο σημαντική είναι η λήψη βιταμινών C και D μέσω της τροφής στην ποιότητα του σπέρματος και γενικότερα στο αναπαραγωγικό σύστημα. Επίσης, μελέτες έχουν δείξει την σημαντικότητα του ψευδαργύρου στην σπερματογένεση και την κινητικότητα του σπέρματος καθώς είναι απαραίτητος για την σύνθεση του DNA και RNA, στην πρωτεϊνοσύνθεση, στο διαχωρισμό των κυττάρων και την σταθερότητα των μεμβρανών. Επίσης, είναι απαραίτητος για την διαδικασία μετατροπής της τεστοστερόνης στην ενεργό μορφή της, 5α-δυιδροτεστοστερόνη (DHT). Τέλος, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι τα συμπληρώματα ψευδαργύρου μπορούν να αυξήσουν τον αριθμό των σπερματοζωαρίων, να βελτιώσουν την κινητικότητα του σπέρματος και την μορφολογία τους σε άνδρες που υποφέρουν από ασθενοζωοσπερμία και ολιγοζωοσπερμία.
Αιτίες γυναικείας υπογονιμότητας
Η γυναικεία υπογονιμότητα μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παράγοντες που σχετίζονται με προβλήματα υγείας αλλά και σε άλλους παράγοντες, όπως η διατροφή και ο γενικότερος τρόπος ζωής. Πρώτα απ’ όλα η υπογονιμότητα στις γυναίκες μπορεί να σχετίζεται με προβλήματα υγείας που αφορούν στον υποθάλαμο, την υπόφυση, τις ωοθήκες, τις σάλπιγγες, τον κόλπο, το σώμα και τον τράχηλο της μήτρας. Ο σαλπιγγικός παράγοντας ευθύνεται για το 25-30% των περιπτώσεων υπογονιμότητας. Κάθε αίτιο που εμποδίζει τη συνάντηση σπερματοζωαρίου-ωαρίου για τη σύλληψη και επηρεάζει τη φυσιολογική λειτουργία και ανατομία των σαλπίγγων προκαλεί υπογονιμότητα.
Άλλα αίτια γυναικείας υπογονιμότητας προέρχονται από τον κόλπο και μπορεί να είναι φλεγμονές ή νεοπλάσματα, κακοήθη ή καλοήθη. Αίτια που προέρχονται από την μήτρα ευθύνονται για το 5-10% των περιπτώσεων υπογονιμότητας, εκ των οποίων τα κυριότερα είναι τα ινομυώματα που προβάλουν μέσα στην κοιλότητα της μήτρας, οι σοβαρές ή υποτροπιάζουσες φλεγμονές της μήτρας και οι διαταραχές της τραχηλικής βλέννας, όπως είναι η ανεπάρκειά της, η αλλοιωμένη σύστασή της ή η ύπαρξη σε αυτήν αντισωμάτων που αδρανοποιούν τα σπερματοζωάρια.
Ένας άλλος πολύ σημαντικός παράγοντας που προκαλεί υπογονιμότητα είναι η ενδομητρίωση, δηλαδή η έκτοπη ανάπτυξη ενδομητρικού ιστού.
Η συχνότητα εμφάνισης της ενδομητρίωσης ανέρχεται στο 20-50% των περιπτώσεων και αφορά κυρίως γυναίκες ηλικίας 30-40 ετών, όσες τεκνοποίησαν σε μεγάλη ηλικία και τις πολύτοκες
Προβλήματα που προέρχονται από τις ωοθήκες ευθύνονται για το 15-20% των περιπτώσεων, εκ των οποίων τα κυριότερα είναι η έλλειψη ωοθυλακιορρηξίας, οι φλεγμονές των ωοθηκών και τα νεοπλάσματα. Επίσης, οι διαταραχές της περιόδου ευθύνονται για την υπογονιμότητα σε ποσοστό 20% και μπορεί να είναι αποτέλεσμα μεταβολικών νοσημάτων, όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, και διαταραχών του θυρεοειδή αδένα καθώς είναι γνωστό ότι η λειτουργία του θυρεοειδή αδένα επηρεάζει άμεσα την έκκριση των ορμονών και την λειτουργία του συστήματος υποθαλάμου-υπόφυσης-ωοθηκών.
Περιβαλλοντικοί παράγοντες, ο τρόπος ζωής και η διατροφή ευθύνονται επίσης για το φαινόμενο της υπογονιμότητας στις γυναίκες. Τέλος, διατροφικές διαταραχές, όπως η νευρική ανορεξία, μειώνουν την αναπαραγωγική ικανότητα των γυναικών.
Διατροφή και γυναικεία υπογονιμότητα
Όπως είναι πλέον αποδεδειγμένο, η λήψη υδατανθράκων υψηλού γλυκαιμικού δείκτη και η κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών οξέων οδηγούν σε παχυσαρκία και σε ινσουλινοευαισθησία που σε συνδυασμό με την έλλειψη φυσικής δραστηριότητας έχουν ως αποτέλεσμα μεγαλύτερες πιθανότητες υπογονιμότητας στις γυναίκες.
Επομένως, μία διατροφή χαμηλή σε υδατάνθρακες (40-50% της συνολικής ενεργειακής πρόσληψης) προερχόμενη από υδατάνθρακες χαμηλού γλυκαιμικού δείκτη, όπως ολικής αλέσεως δημητριακά, φρούτα και λαχανικά, καθώς και η λήψη πολυακόρεστων λιπαρών οξέων (PUFAs), όπως λιπαρά ψάρια, ελαιόλαδο, ξηροί καρποί, μπορούν να βελτιώσουν την κατάσταση και να μειώσουν ακόμα την πιθανότητα υπογονιμότητας.
Άλλες έρευνες έχουν επίσης διαπιστώσει ότι υψηλές τιμές γλυκοζυλιωμένης αιμοσφαιρίνης (HbA1c) είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε μειωμένες πιθανότητες σύλληψης στις γυναίκες. Για καλύτερη λοιπόν αναπαραγωγική ικανότητα, συστήνεται απόκτηση φυσιολογικού Δείκτη Μάζας Σώματος (BMI 18,5-24,9 kg/m2) μέσω μιας ισορροπημένης διατροφής και αύξηση φυσικής δραστηριότητας (απώλεια βάρους στις υπέρβαρες και παχύσαρκες γυναίκες ή πρόσληψη βάρους στις γυναίκες με υποθρεψία).
Οξειδωτικό στρες και υπογονιμότητα
Αρχικά, ¨οξειδωτικό στρες¨ είναι μία κατάσταση που υπάρχει σε όλους του αερόβιους οργανισμούς και χαρακτηρίζεται από υψηλό ρυθμό κυτταρικής βλάβης προκαλούμενη από το οξυγόνο και από οξειδωτικά παράγωγά του τα λεγόμενα ROS (Reactive Oxygen Species). Τα ROS είναι αντιδραστικά οξειδωτικά μέσα που ανήκουν στη κατηγορία των ελευθέρων ριζών. Τα πιο γνωστά από αυτά που εμπλέκονται στο αναπαραγωγικό σύστημα των οργανισμών είναι το ανιόν υπεροξειδίου (Ο2·-), το υπεροξείδιο του υδρογόνου (Η2Ο2), το υπεροξύλιο (ROO.) και το πολύ δραστικό υδροξύλιο (ΟΗ.).
Πολλά είναι τα ερευνητικά δεδομένα που υποστηρίζουν ότι οι ελεύθερες ρίζες επηρεάζουν την ανδρική γονιμότητα. Πίσω από τον μηχανισμό της απώλειας της λειτουργικότητας του σπέρματος εξαιτίας του οξειδωτικού στρες φαίνεται να εμπλέκεται η αυξημένη παραγωγή των ROS. Πιο συγκεκριμένα, το υπεροξείδιο του υδρογόνου (H2O2) είναι υπεύθυνο για την καταστροφή της ποιότητας του σπέρματος ενώ το οξείδιο του αζώτου (ΝΟ.) παίζει σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγή και την γονιμότητα. Το αποτέλεσμα της επιρροής του εξαρτάται από την συγκέντρωσή του και την αντιδραστικότητά του σε σχέση με το Η2Ο2. Συμπερασματικά, οι ελεύθερες ρίζες και τα ROS συσχετίζονται με το οξειδωτικό στρες και έχουν πολύ σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγική λειτουργία του ανθρώπου.
Ένας άλλος τομέας που παρουσιάζει μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον είναι εάν η προέλευση των ROS στο σπέρμα προέρχεται από τα σπερματόζωα ή από τα λευκοκύτταρα, καταλήγοντας ότι τα κατεστραμμένα σπερματόζωα προέρχονται από τα ROS. Επίσης, βρέθηκε ότι υψηλά επίπεδα ROS συνδέονται με μειωμένη κινητικότητα του σπέρματος. Αντίθετα, υψηλή κινητικότητα σπέρματος παρατηρήθηκε σε δείγματα με χαμηλότερα ποσοστά ROS. Τέλος, έχει βρεθεί ότι η παρουσία λευκοκυττάρων στο αίμα συσχετίζεται με σοβαρό κίνδυνο υπογονιμότητας στους άνδρες.
Εφαρμογή: Υπολόγισε εαν το βάρος σου είναι μέσα στα φυσιολογικά όρια; [APP]
Ο ρόλος των αντιοξειδωτικών
Τα αντιοξειδωτικά είναι ενώσεις που καταστρέφουν ή καταστέλλουν τον σχηματισμό των ROS. Τα πιο γνωστά αντιοξειδωτικά είναι το υπεροξείδιο δισμουτάσης (SOD) και των δύο ισοενζύμων της και η καταλάση. Το SOD καταστρέφει το ανιόν υπεροξειδίου (Ο2·-) σχηματίζοντας οξυγόνο (Ο2) και υπεροξείδιο του υδρογόνου (Η2Ο2) ενώ η καταλάση μετατρέπει το υπεροξείδιο του υδρογόνου σε οξυγόνο (Ο2) και νερό (Η2Ο). Συμπερασματικά, μία διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικά που περιλαμβάνει περισσότερα φρούτα και λαχανικά ακόμη και συμπληρώματα αντιοξειδωτικών μπορεί να βελτιώσει τα αποτελέσματα της υγείας του ασθενούς.
Θρεπτικά συστατικά και υπογονιμότητα
Τι να αποφεύγετε;
Λαμβάνοντας υπόψη μια πληθώρα ερευνών σχετικά με το ποια θρεπτικά συστατικά βοηθάνε στη αναπαραγωγική ικανότητα και σε μια επιτυχημένη γονιμοποίηση όλες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το κορεσμένο λίπος, το επεξεργασμένο κρέας, το μοσχάρι, το τυρί, ο καφές, το αλκοόλ, τα ανθρακούχα ποτά, τα γλυκά και τα προϊόντα σόγιας συνδέονται με την ανδρική υπογονιμότητα.
Τι να προτιμάτε;
Αντιθέτως, υψηλή κατανάλωση σε μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, πουλερικά, ψάρια, θαλασσινά, δημητριακά ολικής άλεσης, γαλακτοκομικά χαμηλά σε λιπαρά, φρούτα και λαχανικά έχουν αρνητική συσχέτιση με την ανδρική υπογονιμότητα.
Επίσης, η λήψη κάποιων αντιοξειδωτικών όπως βιταμίνη Ε, βιταμίνη C, β-καροτένιο, σελήνιο, ψευδάργυρος, κρυπτοξανθάνη και λυκοπένιο, βιταμινών όπως D και φυλικό, συνδέονται αρνητικά με την υπογονιμότητα. Επιπλέον, αποδείχτηκε ότι η λήψη σεληνίου, μαγνησίου, ιωδίου και ω-3 λιπαρών οξέων αποτελούν εξαιρετικά θρεπτικά συστατικά για την επιτυχή γονιμοποίηση στα ζευγάρια.
Πιο συγκεκριμένα, η λήψη ιωδίου στις γυναίκες βελτιώνει το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών και ρυθμίζει την λειτουργία του θυρεοειδή αδένα ενώ η λήψη μαγνησίου μειώνει την αντίσταση στην ινσουλίνη. Και η υγεία των ανδρών μπορεί επίσης να επωφεληθεί από την λήψη σεληνίου και ω-3 λιπαρών οξέων αυξάνοντας την κινητικότητα του σπέρματος και συμβάλλοντας έτσι στην γονιμοποίηση.
Ο ρόλος του σωματικού βάρους
Η παχυσαρκία και το μη φυσιολογικό βάρος σώματος έχει αρνητικό αντίκτυπο σε όλα τα συστήματα συμπεριλαμβανομένου και του αναπαραγωγικού συστήματος. Ο επιπολασμός της παχυσαρκίας στις γυναίκες με κακή αναπαραγωγική λειτουργία είναι πολύ υψηλός γεγονός που επιβεβαιώνει ότι υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ της παχυσαρκίας και υπογονιμότητας. Οι υπέρβαρες γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης δυσλειτουργίας της εμμήνου ρύσης. Επίσης, οι υπέρβαρες και παχύσαρκες γυναίκες βρίσκονται σε υψηλότερο κίνδυνο υπογονιμότητας ενώ η στειρότητα, ο ρυθμός σύλληψης, τα ποσοστά αποβολών και οι επιπλοκές της εγκυμοσύνης αυξάνονται στις γυναίκες αυτές.
Έτσι, η επαναφορά σε ένα φυσιολογικό βάρος σώματος στις γυναίκες αυτές κρίνεται απαραίτητη. Και η παχυσαρκία στους άνδρες έχει αρνητικά αποτελέσματα στην ποιότητα του σπέρματος οδηγώντας τους έτσι στην υπογονιμότητα. Έχει βρεθεί ότι αυξημένος δείκτης μάζας σώματος (ΒΜΙ) συνδέεται με χαμηλή ποιότητα σπέρματος και τεστοστερόνης και αυξημένη εστραδιόλη ορού. Συμπερασματικά, ένα φυσιολογικό σωματικό βάρος μέσω μιας ισορροπημένης διατροφής σε άντρες και γυναίκες συμβάλει στην καλύτερη ποιότητα και κινητικότητα του σπέρματος και στην μείωση των πιθανοτήτων αποβολών και επιπλοκών της εγκυμοσύνης αντίστοιχα.
Συνοψίζοντας
Για αύξηση της γονιμότητας σε άνδρες και γυναίκες συστήνεται:
- Φυσιολογικός Δείκτης Μάζας Σώματος (BMI 18,5-24,9 kg/m2)
- Αύξηση φυσικής δραστηριότητας
- Μείωση ή καλύτερη διαχείριση του στρες
- Διακοπή καπνίσματος
- Να αποφευχθεί η επαφή με υλικά που μπορεί να περιέχουν βαρέα μέταλλα
- Να αποφευχθεί η μεγάλη έκθεση σε ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία
- Προσοχή σε παυσίπονα, όπως Ponstan, Voltaren, ασπιρίνη, όταν καταναλώνονται κατά τη διάρκεια της ωορρηξίας, διότι παρεμποδίζουν τη σωστή λειτουργία των ορμονών μειώνοντας έτσι τις πιθανότητες σύλληψης
Όσον αφορά στην διατροφή σας συστήνεται:
- Κατανάλωση δημητριακών ολικής άλεσης
- Φρούτα & λαχανικά
- Τροφές πλούσιες σε βιταμίνες και ιχνοστοιχεία που δημιουργούν γόνιμο έδαφος, όπως το φυλικό οξύ, η βιταμίνη C, το λυκοπένιο και αντιοξειδωτικές ουσίες (θα τα βρείτε σε φρούτα, πράσινα λαχανικά, όσπρια)
- Πρόσληψη ω3 & ω6 λιπαρών οξέων (θα τα βρείτε σε λιπαρά ψάρια, ξηρούς καρπούς)
- Κατανάλωση άπαχης πρωτεΐνης, όπως κοτόπουλο, γαλοπούλα, άπαχα γαλακτοκομικά, αυγά και λιγότερο κόκκινο κρέας
- Αποχή από τα τηγανητά, τα αναψυκτικά, τη ζάχαρη και τα γλυκά
- Αν κριθεί απαραίτητο, συμπλήρωμα διατροφής με όσο το δυνατόν φυσικότερες πηγές, που θα περιέχουν βιταμίνες (C, Ε, συμπλέγματος Β ή πολυβιταμίνες), μέταλλα (μαγνήσιο, σελήνιο, σίδηρος, ψευδάργυρος) και αντιοξειδωτικά
Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες το κύριο πρόβλημά τους είναι ο υποσιτισμός που οδηγεί σε σοβαρές ασθένειες ακόμα και στον θάνατο, στις ανεπτυγμένες χώρες ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε είναι η υπογονιμότητα, λόγω κυρίως της παχυσαρκίας και των διατροφικών διαταραχών.
