Πώς είναι η δομή της οικογένειας σήμερα;
Ένα μεγάλο πρόβλημα των σύγχρονων οικογενειών είναι η ανατροφή των παιδιών. Παλιότερα είχαμε την εκτεταμένη οικογένεια με κύριο πρόσωπο τη μητέρα, αλλά και τον πατέρα, τους συγγενείς, τη γειτονιά. Τώρα η οικογένεια αυτή τείνει να εκλείψει στις μεγάλες πόλεις. Μεταβήκαμε στην πυρηνική οικογένεια (συνήθως μητέρα – πατέρας κι ένα παιδί, σπανιότερα δύο). Αυτό έχει μειονεκτήματα πολλά, αλλά έγινε πολύ χειρότερο από την ανάγκη να έχουμε άλλα πρόσωπα να φροντίζουν το παιδί λόγω της εργασίας της μητέρας. Τα πρόσωπα αυτά είναι συχνά άλλης εθνικότητας και πολλές φορές αλλάζουν. Έτσι έχουμε σήμερα μια καινούρια μορφή οικογένειας, η οποία ονομάζεται «νέο-εκτεταμένη», όπου γονείς, η εναλλασσόμενη βοηθός (πολλές φορές μία το πρωί και άλλη το απόγευμα), σπανιότερα κάποιες ώρες με γιαγιά και παππού, όταν υπάρχουν και είναι διαθέσιμοι, αποτελούν μια ετερόκλητη «οικογένεια» με διαφορετικές συμπεριφορές προς το παιδί. Το παιδί όμως χρειάζεται ένα πρόσωπο με την ίδια γλώσσα, φωνή, τρόπο χειρισμού, μυρωδιά, δέρμα κ.λπ, ώστε να μπορέσει να δημιουργήσει δεσμό που θα αποτελεί τη βάση της κατοπινής του ασφάλειας.
Τα σημερινά παιδιά σ’ ένα μεγάλο ποσοστό δεν δημιουργούν αυτόν τον ασφαλή δεσμό, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα ψυχικό κενό μέσα τους, που τα δυσκολεύει να κάνουν ουσιαστικές σχέσεις – δεσμούς με άλλους ανθρώπους. Άλλα παιδιά αποσύρονται και προσπαθούν να καλύψουν το κενό με ουσίες (αλκοόλ – φαγητό – ναρκωτικά) και άλλα επιζητούν μια συνεχή διέγερση που τη βρίσκουν συχνά στη βία και στην παραπτωματική συμπεριφορά.
Ο πατέρας, που ενδιαφέρεται σήμερα περισσότερο για τα παιδιά του, όταν παίρνει διαζύγιο ενδιαφέρεται πολύ λιγότερο γιατί κατά κανόνα ξαναπαντρεύεται και έχει και άλλα παιδιά. Έτσι έχουμε σήμερα:
- Mονογονεϊκές οικογένειες που συνήθως αποτελούνται από τη μητέρα και ένα-δύο παιδιά, αλλά και
- Πολυγονεϊκές οικογένειες όπου διαζύγια και δεύτεροι ή και τρίτοι γάμοι δημιουργούν ένα οικογενειακό «συνονθύλευμα». Τα παιδιά έχουν ένα φυσικό πατέρα, ένα «νέο» πατέρα από τον καινούριο γάμο της μητέρας και συχνά κι έναν ακόμη «νεότερο πατέρα» από το δεύτερο γάμο της. Αυτό είναι πολύ συνηθισμένο στο εξωτερικό, αλλά αυξάνεται ταχύτατα και στη χώρα μας.
Πως επηρεάζεται το παιδί σε περίπτωση ενός διαζυγίου;
Υπάρχει εδώ και ένα άλλο «μπέρδεμα» με τις αδελφικές σχέσεις. Γνήσια αδέλφια, αδέλφια που έφερε ο πατέρας από τον προηγούμενο γάμο, αδέλφια από τον καινούριο γάμο (ετεροθαλή). Υπάρχουν προβλήματα έντονα για το ποια είναι η θέση του κάθε παιδιού στην καινούρια, ανασυστημένη οικογένεια. Σε πολλές έρευνες στο Λονδίνο, περίπου 80% των παιδιών που προσέρχονταν στην κλινική ήταν παιδιά από διαζευγμένα ζευγάρια. Αλλά και για τους γονείς υπάρχουν προβλήματα: π.χ. ποιος είναι ο ρόλος του πατέρα απέναντι στα παιδιά του προηγούμενου γάμου της νέας του γυναίκας και αντίστροφα. Τα προβλήματα αυτά επιτείνονται όταν έχουμε πολυεθνικές οικογένειες, γάμους μεταξύ ατόμων διαφορετικής φυλής, χρώματος, κουλτούρας και θρησκείας. Αυξάνονται ταχύτατα και στην Ελλάδα όπου ήδη το 12% του πληθυσμού είναι μετανάστες. Τα προβλήματα δεν είναι τόσο μεταξύ του ζευγαριού, αλλά αφορούν κυρίως τα παιδιά που αντιμετωπίζουν προβλήματα στο σχολείο. Η ανατροφή αυτών των παιδιών συχνά είναι πολύ δύσκολη, γιατί είναι πολύ δύσκολο για κάθε γονιό να ξεφύγει από τους εσωτερικούς περιορισμούς (συχνά ασυνείδητους) που έχει από τη δική του ανατροφή.
Τα προβλήματα αυτά είναι έντονα στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης που βίωσαν το μεταναστευτικό ρεύμα νωρίτερα, αλλά είναι σίγουρο ότι πολύ σύντομα θα εμφανιστούν και στη χώρα μας. Συνήθως τα προβλήματα γίνονται έντονα στα παιδιά, που βιώνουν ένα συγκεχυμένο ρόλο και έννοια ταυτότητας.
Τι ισχύει στις μεταναστευτικές οικογένειες;
Στις μεταναστευτικές οικογένειες, τα προβλήματα γίνονται έντονα στη δεύτερη γενιά των παιδιών, που γεννήθηκαν π.χ. στην Ελλάδα, αλλά δεν είναι εύκολα αποδεκτά στο σχολείο και στη δουλειά – ανήκουν συνήθως και σε μια κατώτερη οικονομικά τάξη. Αυτό δημιουργεί συχνά θυμό των παιδιών προς τους γονείς τους, για τον εαυτό τους, αλλά κυρίως για τη νέα πατρίδα τους. Αυτό οδηγεί σε αυξημένη χρήση ουσιών και επιθετικότητα (π.χ. τα παιδιά των προαστίων του Παρισιού, οι εξεγέρσεις στις διάφορες πόλεις της Αγγλίας κ.λ.π.). Συχνά ως διέξοδο αυτά τα παιδιά στρέφονται προς τη θρησκεία, ιδιαίτερα οι μουσουλμάνοι, μόνο που αυτό συνδυάζεται μερικές φορές με φανατισμό, εγκληματική και τρομοκρατική συμπεριφορά και εξεγέρσεις.
Παιδί και μονογονεϊκή οικογένεια
Όσον αφορά στις μονογονεϊκές οικογένειες, η ανάληψη της ευθύνης-ανατροφής ενός παιδιού από έναν μόνο γονέα, τη γυναίκα σχετίζεται με μια σειρά προβλημάτων. Η μόνη μητέρα καλείται να επιλύσει μια σειρά από πρακτικά προβλήματα, όπως το πρόβλημα της στέγης και της επιβίωσης με τα οικονομικά μέσα που διαθέτει, πρόβλημα που ιεραρχείται ως πρωταρχικό στις μονογονεϊκές οικογένειες, ειδικά αν ο απών πατέρας δε συνεισφέρει και μάλιστα σε μία χώρα όπως η Ελλάδα όπου οι παροχές του κράτους είναι ιδιαίτερα περιορισμένες. Η οικονομική κατάσταση της μόνης μητέρας εξαρτάται από τη δυνατότητά της να έχει μία απασχόληση σταθερά και καλά αμειβόμενη, για την απόκτηση της οποίας απαιτείται εξειδίκευση και υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, που δε διαθέτουν οι μητέρες από κατώτερες κοινωνικοοικονομικές τάξεις. Οι μητέρες αυτές δυσκολεύονται να ενταχθούν στην αγορά εργασίας και να διατηρήσουν ένα σταθερό εισόδημα.
Με την οικονομική κατάσταση της μόνης μητέρας συνδέονται μια σειρά από προβλήματα, όπως το ζήτημα της ασφαλιστικής κάλυψης, της ιατρικής παρακολούθησης του παιδιού, του μεταφορικού μέσου, της αντιμετώπισης των δικαστικών εξόδων για την αναγνώριση του παιδιού, της εξασφάλισης ατόμου για τη φύλαξη του παιδιού, προβλήματα που αποτελούν χρόνιες πηγές στρες. Το τελευταίο θέμα τίθεται με τρόπο πιεστικό, καθώς η ανεπάρκεια των κρατικών φορέων παιδικής φροντίδας δυσχεραίνει το συνδυασμό των επαγγελματικών υποχρεώσεων με τις ευθύνες της μητρότητας, πολύ δε περισσότερο οδηγεί στη συρρίκνωση του ελεύθερου χρόνου της μητέρας. Η υπερφόρτωση ευθυνών και η έλλειψη ελεύθερου χρόνου επηρεάζει την κοινωνική ζωή και τις διαπροσωπικές σχέσεις της μόνης μητέρας, ενδέχεται να δημιουργήσει προβλήματα υγείας και βίωση του αισθήματος της μοναξιάς.
Προβλήματα για τη μόνη μητέρα
Πρόβλημα για τη μόνη μητέρα μπορεί να αποτελέσει η προσπάθειά της να υποκαταστήσει τον απόντα πατέρα, να συνδυάσει τις δυνατότητές της με τις απαιτήσεις που θεωρεί ότι συνεπάγεται ο μητρικός ρόλος ή με τις προσδοκίες των άλλων, να αντιμετωπίσει τις αρνητικές αναπαραστάσεις που υπάρχουν για τη μονογονεϊκότητα σε μία κοινωνία, όπου πρότυπο αποτελεί το σχήμα της συζυγικής οικογένειας. Η αρνητική προκατάληψη που υπάρχει για τη μονογονεϊκότητα αν οδηγήσει στη διατάραξη των σχέσεων με την πατρική οικογένεια στερεί από τη μόνη μητέρα ένα υποστηρικτικό δίκτυο ιδιαίτερα σημαντικό.
Το σχήμα της οικογένειας δεν είναι καθοριστικό στη βίωση πολλαπλών μορφών αποστέρησης. Παράμετροι που σχετίζονται με την εκπαιδευτική πορεία, τη επαγγελματική απασχόληση, την οικονομική κατάσταση της μόνης μητέρας, την παρουσία ή απουσία στήριξης από το οικογενειακό περιβάλλον, τον στιγματισμό της σ’ ένα περιβάλλον όπου το διγονεϊκό σχήμα είναι πρότυπο, τα άτυπα δίκτυα στήριξης και τις πολιτικές που απευθύνονται σε αυτήν συμβάλλουν θετικά ή αρνητικά στη βίωση κοινωνικού αποκλεισμού από τη μονογονεϊκή οικογένεια.
Ωστόσο, η ανάληψη ευθύνης ανατροφής ενός παιδιού από ένα μόνο γονέα και μάλιστα μία μόνη μητέρα συνδέεται και στην Ευρώπη και στην Αμερική με την εμφάνιση της φτώχιας στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική διάσταση (αλλαγές στα σχήματα κατανάλωσης, αποκοπή και αυτοαποκλεισμός από την κοινωνική ζωή, αδυναμία συμμετοχής στην πολιτιστική ζωή, απουσία πολιτικής εκπροσώπησης).
Η ενοχοποίηση των μόνων μητέρων για τη φτώχεια τους είναι μια φιλική επίθεση ενάντια στο γυναικείο κίνημα και μια προσπάθεια επαναφοράς των γυναικών σε στερεότυπους ρόλους. Πολλά από τα μέτρα κοινωνικής πολιτικής στον τομέα αυτό καθώς και οι αναθεωρήσεις που εμπεριέχουν περικοπές δαπανών μειώνουν τη δυνατότητα των γυναικών να μεγαλώνουν παιδιά εκτός γάμου και το δικαίωμα επιλογής διαφορετικών μορφών οικογενειακής οργάνωσης. Αυτό γίνεται περισσότερο σαφές όταν απουσιάζουν αλλαγές ή άμεσα και αποτελεσματικά μέτρα για τους άνδρες που δεν πληρώνουν διατροφές για τα παιδιά, ενώ υπάρχουν συγκεκριμένοι περιορισμοί στις γυναίκες όταν εξαρτώνται από την πρόνοια. Το πλέον βέβαιο είναι ότι παρατηρείται διάσταση ανάμεσα στην καθημερινή πραγματικότητα και την άσκηση κοινωνικής πολιτικής, με αποτέλεσμα την αδυναμία κάλυψης σύγχρονων κοινωνικών αναγκών, μια αδυναμία που αποτελεί χρόνια πηγή στρες.
