«ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ» μια λέξη που την ακούμε τώρα τελευταία πιο συχνά από ποτέ. Όχι μόνο εξαιτίας των επερχόμενων Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά και γιατί τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των γυναικών που ασχολούνται με τον αθλητισμό έχει αυξηθεί αισθητά.
Από τα αρχαία χρόνια είναι γνωστά τα οφέλη από την άθληση και τη φυσική δραστηριότητα στην πνευματική και σωματική υγεία και ευεξία των ανθρώπων. Καθώς ο αριθμός των γυναικών που συμμετέχουν στον αθλητισμό συνεχώς αυξάνει, θέματα που αφορούν τις αθλήτριες αποκτούν περισσότερο ενδιαφέρον.
Τι εννοούμε με τον όρο Γυναικεία Αθλητική Τριάδα;
Οι αθλήτριες συχνά επιδιώκουν ένα χαμηλό ποσοστό λίπους όχι μόνο για να βελτιώσουν την αθλητική τους επίδοση, αλλά και την εμφάνισή τους. Στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν χαμηλό το σωματικό τους βάρος, πολλές φορές οδηγούνται σε διαταραχές πρόσληψης τροφής, με αποτέλεσμα την αμηνόρροια και τη συνακόλουθη απώλεια οστικής μάζας και οστεοπόρωση. Οι τρεις αυτές διαδοχικές διαταραχές συνιστούν τη λεγόμενη Γυναικεία Αθλητική Τριάδα.
Πιο επιρρεπείς να εμφανίσουν το σύνδρομο αυτό είναι γυναίκες που ασχολούνται με αθλήματα στα οποία το χαμηλό σωματικό βάρος και η εμφάνιση παίζουν σημαντικό ρόλο.
Τέτοια αθλήματα είναι:
- χορός, καλλιτεχνικό πατινάζ, καταδύσεις, ενόργανη, ρυθμική και αεροβική γυμναστική, μπαλέτο, στα οποία η επίδοση βαθμολογείται υποκειμενικά, ενώ απαιτείται καλή σωματική διάπλαση από την προεφηβική ηλικία και δίνεται έμφαση στο χαμηλό σωματικό βάρος
- πετοσφαίριση, κολύμβηση, καταδύσεις, στίβος, που απαιτούν αποκαλυπτικά ρούχα
- ιπποδρομίες, πάλη, κωπηλασία, που περιλαμβάνουν κατηγορίες ανάλογα με το σωματικό βάρος
Ο προσδιορισμός της συχνότητας της Γυναικείας Αθλητικής Τριάδας είναι από δύσκολος έως αδύνατος, λόγω της πολύ συχνής και επιτυχημένης απόκρυψης των συμπτωμάτων από τις αθλήτριες.
Συμπτώματα της Γυναικείας Αθλητικής Τριάδας
Η πρώτη εκδήλωση της Γυναικείας Αθλητικής Τριάδας είναι η διαταραγμένη συμπεριφορά σχετικά με την πρόσληψη τροφής, με σκοπό την απώλεια σωματικού βάρους. Η μειωμένη θερμιδική πρόσληψη προκαλεί ανεπάρκειες και ελλείψεις σε πολλά θρεπτικά συστατικά, ανάμεσα στα οποία και το ασβέστιο. Η αμηνόρροια που εμφανίζεται προέρχεται κυρίως από τη μειωμένη διαθεσιμότητα ενέργειας και από την υπέρμετρη φυσική δραστηριότητα. Ακολούθως, αυτή προκαλεί διαταραχές στα επίπεδα οιστρογόνων, που μπορεί να μειώσουν την κατακράτηση ασβεστίου από τα οστά, και σε συνάρτηση με τη μειωμένη πρόσληψή του να οδηγήσει σε οστεοπενία ή οστεοπόρωση
Δαταραχές λήψης τροφής
Το πρώτο στάδιο της Γυναικείας Αθλητικής Τριάδας είναι οι διαταραχές στη λήψη τροφής (eating disorders). Οι διαταραχές αυτές είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας πολλών αθλητριών να επιτύχουν ένα υπερβολικά χαμηλό σωματικό βάρος, ενώ οι μέθοδοι που ακολουθούν περιλαμβάνουν παρατεταμένη νηστεία, χρήση διουρητικών και καθαρτικών, αλλά και αυτοπροκαλούμενο εμετό, με σκοπό τη μικρότερη δυνατή πρόσληψη θερμίδων και βάρους.
Οι διαταραχές στη λήψη τροφής αποτελούν χρόνιες νόσους με σοβαρότατες ψυχοκοινωνικές και παθοφυσιολογικές διαταραχές που οδηγούν σε κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών και θάνατο από καρδιακές αρρυθμίες ή αυτοκτονία. Τα συνήθη συμπτώματα σε αθλήτριες, εκτός φυσικά από τη μειωμένη απόδοση, είναι η κούραση, η μειωμένη ανοσία και η έλλειψη συγκέντρωσης.
Συνεπώς, η ανάγκη για άμεση και αποτελεσματική θεραπεία μοιάζει επιτακτική. Είναι, ωστόσο, αρκετά δύσκολη και εξαρτάται από την έγκαιρη παρέμβαση, τη διάρκεια και τη σοβαρότητα της διαταραχής καθώς και από την προσωπική θέληση της πάσχουσας να δεχτεί τη βοήθεια και να συνεχίσει τη θεραπεία.
Αμηνόρροια
Ως αμηνόρροια χαρακτηρίζεται η απουσία ή η παύση εμμήνου ρύσης και διακρίνεται σε πρωτογενή και δευτερογενή. Πρωτογενή αμηνόρροια (καθυστερημένη εμμηναρχή) ονομάζεται η απουσία εμμήνου ρύσης ως την ηλικία των 16 σε ένα κορίτσι με δευτερογενή χαρακτηριστικά φύλου. Η δευτερογενή αμηνόρροια είναι η απουσία τριών ή και περισσότερων διαδοχικών εμμηνορροϊκών κύκλων μετά την εμμηναρχή. Ολιγομηνόρροια χαρακτηρίζεται η σποραδική εμφάνιση εμμηνορροϊκών κύκλων (3-9 περίοδοι το χρόνο). Η αμηνόρροια παρατηρείται σε ποσοστό 3.4 με 66% στις αθλήτριες, ενώ στο γενικό πληθυσμό κυμαίνεται μεταξύ 2 με 5%.
Η επίδραση της φυσικής δραστηριότητας στην εμμηνορρυσία μπορεί να χωριστεί σε τρεις τύπους: στην ανεπάρκεια ωχρινικής φάσης, στην ανωορρηξία και στην αμηνόρροια σχετιζόμενη με άσκηση. Στον πρώτο τύπο παρατηρείται ελάττωση της διάρκειας της ωχρινικής φάσης και μειωμένα επίπεδα προγεστερόνης. Η διάρκεια του συνολικού κύκλου δεν αλλάζει και γι’αυτό συχνά είναι απαρατήρητος.
Στην ανωορρηξία παράγονται οιστρογόνα, αλλά τα επίπεδα της προγεστερόνης δεν είναι φυσιολογικά και δημιουργούνται διαταραχές στον κύκλο. Η αμηνόρροια σχετιζόμενη με άσκηση είναι η πιο συχνή αιτία αμηνόρροιας στις αθλήτριες και οφείλεται σε υποθαλαμική διαταραχή. Οι παράγοντες που φαίνεται να συμμετέχουν στην εμφάνισή της είναι η διατροφή, οι παράγοντες της άσκησης (ένταση, διάρκεια, συχνότητα), οι αλλαγές σύστασης σώματος, οι ορμονικές μεταβολές λόγω άσκησης, το άγχος και η ανωριμότητα του αναπαραγωγικού συστήματος.
Η αμηνόρροια και η επακόλουθη καταστολή των ωοθηκών στις αθλήτριες οφείλονται στη μείωση της παραγωγής της ωχρινοτρόπου ορμόνης (LH) από την υπόφυση. Πιστεύεται ότι η μείωση αυτή προέρχεται από τη μειωμένη παραγωγή της εκλυτικής ορμόνης έκκρισης των γοναδοτροπινών (GnRH) από τον υποθάλαμο. Τόσο η άσκηση όσο και η διαθέσιμη ενέργεια εξετάζονται ως αίτια.
Συγκεκριμένα η άσκηση έχει βρεθεί ότι ενεργοποιεί τον άξονα υποθάλαμος-υπόφυση-επινεφρίδια άμεσα και σχετίζεται με αύξηση πολλών ορμονών, όπως τεστοστερόνη, προλακτίνη και κατεχολαμίνες. Έτσι στις αθλήτριες με αμηνόρροια τα επίπεδα κορτιζόλης παραμένουν αυξημένα την ημέρα και το βράδυ σε αντίθεση με τις αθλήτριες με φυσιολογικό κύκλο στις οποίες η κορτιζόλη αυξάνεται μόνο το πρωί. Πολλοί λανθασμένα πιστεύουν ότι η αμηνόρροια είναι δείκτης επαρκούς προπόνησης παρά ένα σύμπτωμα που απαιτεί ιατρική παρακολούθηση. Πολλές αθλήτριες και οι προπονητές τους δε θεωρούν και δεν αναφέρουν την αμηνόρροια ως ανωμαλία. Όμως η αμηνόρροια είναι μια κατάσταση που οδηγεί σε μειωμένα επίπεδα οιστρογόνων και πρόωρη απώλεια οστικής πυκνότητας. Είναι ένα σύμπτωμα που απαιτεί ιατρική αξιολόγηση μέσα στους 3 πρώτους μήνες από την εμφάνισή της και αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο στοιχείο της γυναικείας αθλητικής τριάδας.
Οστεοπόρωση
Η οστεοπόρωση είναι ασθένεια που χαρακτηρίζεται από χαμηλή οστική μάζα και οδηγεί σε ενισχυμένη σκελετική ευθραυστότητα και αυξημένο κίνδυνο για κατάγματα. Η κυριότερη αιτία της προεμμηνοπαυσιακής οστεοπόρωσης στις αθλήτριες είναι η μειωμένη παραγωγή ωοθηκικών ορμονών και η υποοιστρογοναιμία ως αποτέλεσμα της υποθαλαμικής αμηνόρροιας.
Οι χαμηλές συγκεντρώσεις των ωοθηκικών ορμονών σε αθλήτριες με εμμηνορροϊκές ανωμαλίες σχετίζονται με μειωμένη οστική μάζα και αυξημένους ρυθμούς οστικής απώλειας που γενικεύονται σε ολόκληρο το σκελετό. Δεν εμφανίζουν όμως όλες οι αθλήτριες με αμηνόρροια χαμηλή οστική μάζα. Η κατάσταση των οστών τους εξαρτάται από τη διάρκεια και τη σοβαρότητα της εμμηνορροϊκής δυσλειτουργίας, την ηλικία, την ηλικία εμμηναρχής, το μέγεθος του σώματος, το είδος της άσκησης, καθώς και από τους γενετικούς παράγοντες και τη διατροφική τους κατάσταση. Οι αθλήτριες με χαμηλή οστική πυκνότητα που οφείλεται σε υποοιστρογοναιμία έχουν αυξημένες πιθανότητες για κατάγματα κατά την προπόνησή τους και για πρόωρα οστεοπορωτικά κατάγματα. Γυναίκες με ιστορικό αμηνόρροιας έχουν χαμηλότερη οστική πυκνότητα από αυτές με φυσιολογικό κύκλο. Αυτό που συμβαίνει στις αθλήτριες με αμηνόρροια είναι η μείωση των επιπέδων των οιστρογόνων και αυτό έχει ως συνέπεια τη μείωση της απορρόφησης ασβεστίου και την αύξηση της απέκκρισής του.
Η διάρκεια της αμηνόρροιας για μια αθλήτρια επηρεάζει το ποσοστό απώλειας οστικής μάζας ενώ όταν η περίοδος επανέρχεται, τότε αυξάνεται η οστική πυκνότητα. Η μέθοδος που χρησιμοποιείται τελευταία για την αναγνώριση ατόμων με χαμηλή οστική μάζα και την ανταπόκρισή τους στη θεραπεία είναι η Διπλής Ενέργειας Απορροφησιομετρία (DXA).
Η θεραπεία με αντικατάσταση ορμονών φαίνεται να διατηρεί την οστική μάζα, αλλά όχι να την αυξάνει ενώ η πρόσληψη συμπληρωμάτων ασβεστίου δεν έχει καμία επίδραση στην οστική πυκνότητα των αθλητριών με αμηνόρροια. Η μείωση της έντασης της άσκησης και η βελτίωση της διατροφικής κατάστασης βοηθούν στην αποκατάσταση του κύκλου και επομένως στη μη επιπρόσθετη απώλεια οστικής μάζας.
Συμπεράσματα και αντιμετώπιση
Η γυναικεία αθλητική τριάδα είναι ένα πολύ σοβαρό σύνδρομο που απαιτεί ιδιαίτερη αντιμετώπιση. Συχνά οι αθλήτριες την αρνούνται, δεν την αναγνωρίζουν και δεν την αναφέρουν. Θα πρέπει όλες οι γυναίκες που εμφανίζουν ένα από τα συμπτώματα της αθλητικής τριάδας να ελέγχονται και για τα υπόλοιπα. Οι προπονητές θα πρέπει να εκπαιδευθούν στην αναγνώριση και αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της τριάδας. Επίσης, δε θα πρέπει να πιέζουν τις αθλήτριες να χάσουν βάρος, ενώ οι βασικές γνώσεις διατροφής είναι απαραίτητες. Παράλληλα, οι γονείς οφείλουν να γνωρίζουν τους κινδύνους που ενέχει η απότομη απώλεια βάρους και η αμηνόρροια και να μην ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να κάνουν δίαιτα. Οι αθλίατροι θα πρέπει να ελέγχουν τις αθλήτριες για κατάγματα, απότομες αλλαγές βάρους, συμπτώματα διαταραχών λήψης τροφής, αμηνόρροια, βραδυκαρδία, αρρυθμίες και κατάθλιψη. Το ιστορικό αμηνόρροιας είναι ένας εύκολος τρόπος ανίχνευσης της αθλητικής τριάδας στα πρώιμα ακόμα στάδια και η εμφάνισή της θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με τη δέουσα προσοχή.
Σημαντικός κρίνεται και ο ρόλος των ειδικών (διατροφολόγων, ψυχοθεραπευτών) στην επιμόρφωση των αθλητριών, των γονέων και προπονητών τους σχετικά με θέματα που αφορούν της διαταραχές λήψης τροφής και να τονίζουν τη σημασία της τακτικής ιατρικής παρακολούθησης. Η πρόληψη μέσω της εκπαίδευσης των εμπλεκομένων προσώπων θα διασφαλίσει την υγεία των νεαρών αθλητριών.