Τι είναι το σύνδρομο «πίκα» (“pica syndrome”);
Σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Εταιρίας (DSM-IV), όταν αναφερόμαστε στο σύνδρομο «Πίκα», εννοούμε την καταναγκαστική, ακατάσχετη επιθυμία ενός ατόμου για κατανάλωση μη βρώσιμων ουσιών, τα οποία δεν έχουν κάποια θρεπτική αξία, όπως χώματος, ξύλου, τριχών, γόμας, σοβά, άμμου, κιμωλίας, σαπουνιού, κοπράνων, χαρτιού κ.ά., για διάστημα περισσότερο του ενός μήνα.
Η «πίκα» ή αλλιώς αλλοτριοφαγία αποτελεί μια διατροφική διαταραχή, η οποία μπορεί να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής του ανθρώπου, αλλά κυρίως παρουσιάζεται σε μικρά παιδιά και σε έγκυες γυναίκες. Παγκοσμίως, το 20% των περιπτώσεων αφορά εγκύους. Στα παιδιά, τα αγόρια και τα κορίτσια έχουν εξίσου τις ίδιες πιθανότητες να εφανίσουν αλλοτριοφαγία. Τα μικρά παιδιά αντιπροσωπεύουν το 25-33% των περιπτώσεων, με την λεπτομέρεια ότι τα νήπια κάτω των 2 ετών δεν διαγιγνώσκονται με «πίκα». Αυτό συμβαίνει, επειδή η απόπειρα κατανάλωσης ειδών που δεν είναι φαγητό αποτελεί φυσιολογικό μέρος της ανάπτυξής τους.
Ο επίσημος ιατρικός όρος “pica” βασίζεται στη λατινική εκδοχή του πουλιού κίσσα (επιστημονικός όρος pica-pica), το οποίο είναι γνωστό για την διαρκή και παράξενη όρεξη του.
Ποια συστατικά καταναλώνονται συχνά από άτομα που πάσχουν από «πίκα»;
Οι πιο δημοφιλείς επιλογές των ασθενών, ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες, είναι το χώμα, τα χρώματα, το μάσημα του μολυβιού, ο πηλός, τα έντομα, ενώ οι ενήλικες ως επι των πλείστων, καταναλώνουν χαρτί, κόλλα, σαπούνι και τρίχες. Άλλες συνήθεις προτιμήσεις αποτελούν τα κουμπιά, η άμμος, το αχρησιμοποίητο υπόλοιπο ενός τσιγάρου, η στάχτη των τσιγάρων, η κιμωλία, τα περιττώματα, ο πάγος, τα συστατικά των τροφίμων, όπως για παράδειγμα το αλεύρι και οι ωμές πατάτες. Ανάλογα με την προτίμηση του ατόμου σε ένα συγκεκριμένο μη βρώσιμο είδος, έχουμε και αντίστοιχες μορφές «πίκα», για παραδειγμα παγοφαγία, γεωφαγία (κατανάλωση χώματος), τριχοφαγία κ.α.
Ποια είναι τα αίτια για την εμφάνιση του συνδρόμου;
Τα δύο πιο κοινά αίτια που σχετίζονται με την εμφάνιση της αλλοτριοφαγίας είναι η σιδηροπενική αναιμία (σοβαρή έλλειψη σιδήρου) και ο σοβαρός υποσιτισμός. Το σώμα σε αυτές τις διατροφικά αντίξοες καταστάσεις αναζητά επιπλέον θρεπτικά συστατικά. Βέβαια, δεν έχει διευκρινιστεί πλήρως αν η έλλειψη σιδήρου, προκαλεί την αλλοτριοφαγία ή η ακατάσχετη κατανάλωση μη βρώσιμων υλικών, φέρει αυτό το αποτέλεσμα, λόγω δυσαπορρόφησης του σιδήρου. Επίσης, η ανεπάρκεια σε μέταλλα, όπως ασβέστιο, ψευδάργυρος, φώσφορος και βιταμίνες όπως θειαμίνη, νιασίνη, και των βιταμινών C και D σχετίζονται άμεσα με την «πίκα». Σε αυτές τις περιπτώσεις, μία ισορροπημένη διατροφή, η οποία καλύπτει τις ανάγκες του ατόμου σε μακροθρεπτικά και μικροθρεπτικά συστατικά και σε συνδυασμό, ίσως, και με κάποιο συμπλήρωμα διατροφής, θα μπορούσε να διορθώσει αυτήν την ιδιαίτερη διατροφική διαταραχή. Ωστόσο, όταν δεν υπάρχει κάποια διατροφική ανεπάρκεια, είναι πιο δύσκολο να εντοπιστούν οι αιτίες της εμφάνισης της αλλοτριοφαγίας.
Η αλλοτριοφαγία μπορεί να εμφανιστεί σε παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές, όπως ο αυτισμός και η νοητική υστέρηση. Συχνά, τα άτομα με «πίκα» φέρουν κι άλλες ψυχικές διαταραχές υγείας, συμπεριλαμβανομένων της σχιζοφρένειας και της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής, με αποτέλεσμα τα συμπτώματα της αλλοτριοφαγίας να εντείνονται, όταν το άτομο βρεθεί σε μία κατάσταση με υπερβολικό άγχος και έντονη ανησυχία.
Πολλές διατροφικές διαταραχές ξεκινούν κατά την παιδική ηλικία και σχετίζονται με εμπειρίες στην ηλικία αυτή. Καθώς το άτομο μεγαλώνει, επιλέγει να καταναλώνει μη βρώσιμα υλικά που συνδέονται με την παιδική του ηλικία και με το σπίτι στο οποίο διαβιούσε σε εκείνο το χρονικό πλαίσιο. Οι ειδικοί θεωρούν ότι αυτή η μορφή αλλοτριοφαγίας, μπορεί να προκληθεί από κάποιο παιδικό τραύμα. Αυτό αποτελεί έναν τρόπο το άτομο να παραμείνει συνδεδεμένο με την παιδική του ηλικία, που επλήγη λόγω τραυματικών εμπειριών.
Ακόμη, μπορεί να οφείλεται σε ψυχολογικούς λόγους όπως κατάθλιψη, κακοποίηση ή/και παραμέληση των παιδιών καθώς και φτωχής επικοινωνίας μεταξύ των παιδιών με τους γονείς τους.
Οι ειδικοί έχουν εντοπίσει μια σχέση μεταξύ της «πίκα» και της μειωμένης δραστηριότητας του συστήματος ντοπαμίνης στον εγκέφαλο. Ως εκ τούτου, ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι τα ασυνήθιστα χαμηλά επίπεδα ντοπαμίνης στον εγκέφαλο μπορούν να προκαλέσουν συμπτώματα αλλοτριοφαγίας.
Ποια είναι τα συμπτώματα της αλλοτριοφαγίας;
Ο Εθνικός Οργανισμός Διατροφικών Διαταραχών της Αμερικής (National Eating Disorder Association- NEDA) ορίζει ως συμπτώματα και διατροφικές συμπεριφορές της αλλοτριοφαγίας τα παρακάτω:
- Η επίμονη κατανάλωση, για διάστημα τουλάχιστον ενός μήνα, ουσιών/αντικειμένων που δεν αποτελούν τροφή και δεν παρέχουν κάποια θρεπτική αξία.
- Η επιλογή των ουσιών, δεν αποτελεί μέρος της πολιτισμικής ή/ και κοινωνικής κουλτούρας του ατόμου. Για παράδειγμα, σε ορισμένους πολιτισμούς προωθείται η κατανάλωση αργίλου ως μέρος μιας ιατρικής πρακτικής.
- Η διατροφική συμπεριφορά δεν αποτελεί μέρος μιας πολιτισμικά εγκεκριμένης πρακτικής ή μέρος των κοινωνικών κανόνων μιας κοινότητας.
- Η κατανάλωση αυτών των ουσιών να μην συνάδει με την ηλικιακή ανάπτυξη του παιδιού. Σε παιδιά κάτω των δύο ετών, η τοποθέτηση μικρών αντικειμένων στο στόμα τους, αποτελεί ένα φυσιολογικό κομμάτι της ανάπτυξής τους, επιτρέποντας στο παιδί να εξερευνήσει τις αισθήσεις του. Προκειμένου λοιπόν, να μην υπάρχει σύγχυση, ένα νήπιο μέχρι 2 ετών δεν διαγιγνώσκεται με το σύνδρομο «πίκα».
- Σε γενικές γραμμές, τα άτομα που πάσχουν από αλλοτριοφαγία δεν αποφεύγουν την κατανάλωση τροφίμων.
Πώς γίνεται η διάγνωση και η αξιολόγηση του συνδρόμου;
Δεν υπάρχουν εργαστηριακές δοκιμές για την διάγνωση της αλλοτριοφαγίας. Αντ 'αυτού, η διάγνωση γίνεται από το κλινικό ιστορικό του ασθενούς. Η διάγνωση της αλλοτριοφαγίας, πρέπει να συνοδεύεται από εξετάσεις αίματος, τοξικολογικές εξετάσεις και λεπτομερή φυσική εξέταση για να εντοπιστούν τυχόν διατροφικές ανεπάρκειες, ενδεχόμενη εντερική απόφραξη και πιθανές παρενέργειες από την κατάποση τοξικών ουσιών.
Ποια είναι τα προβλήματα υγείας που μπορεί να προκύψουν;
Όταν ένα άτομο διαγνωσθεί με το σύνδρομο «πίκα», θα πραγματοποιηθούν ορισμένοι ιατρικοί έλεγχοι. Αρχικά, οι ιατροί θα διαπιστώσουν αν το άτομο πάσχει από σιδηροπενική αναιμία (pica anemia), η οποία θεωρείται από τους βασικότερους παράγοντες που μπορεί να οδηγήσει σε τέτοιου είδους διατροφικές συμπεριφορές. Επίσης, θα εξεταστεί λεπτομερώς το πεπτικό σύστημα του ατόμου, για να βεβαιωθούν πως δεν έχει προκύψει απόφραξη του εντέρου, που προκαλείται από κατάποση μη αφομοιούμενων αντικειμένων όπως βότσαλα και μέταλλα, εμποδίζοντας την φυσική εντερική διάβαση της τροφής και του νερού. Ακόμα, εξετάζεται και η ενδεχόμενη παγίδευση στον γαστρεντερικό σωλήνα (οισοφάγο, στόμαχο, λεπτό/παχύ έντερο), μάζα άπεπτου υλικού.
Επιπλέον, το άτομο μπορεί να αντιμετώπισει προβλήματα όπως σχισμές ή ακόμα και διάτρηση στην εσωτερική επιφάνεια του οισοφάγου και των εντέρων, οι οποίες προκαλούνται από την κατάποση σκληρών ή αιχμηρών αντικειμένων, συμπεριλαμβανομένων συνδετήρων ή μεταλλικών απορριμάτων. Ακόμη, ελλοχεύει ο κίνδυνος γαστρικού πόνου και αιμορραγίας από την ύπαρξη άμμου και χώματος στο πεπτικό σύστημα. Υπάρχει επίσης, ο κίνδυνος δηλητηρίασης, ως αποτέλεσμα της κατανάλωσης χρωμάτων ή άλλων ουσιών που περιέχουν μόλυβδο, η οποία δύναται να οδηγήσει σε νεφρική βλάβη και σε μειωμένη γνωστική επάρκεια του ατόμου.
Μπορεί ακόμη, να προκληθούν λοιμώξεις από την κατάποση βρωμιάς και χώματος, στα οποία διαβιούν βακτήρια και παράσιτα, τα οποία όμως μπορούν να προκαλέσουν λοιμώξεις, βλάπτοντας εν συνεχεία τους νεφρούς ή/και το ήπαρ. Επιπλέον, το άτομο αυτό ελέγχεται για μη φυσιολογική φθορά στα δόντια από μάσημα π.χ. πάγου. Τέλος, το άτομο εξετάζεται για τυχόν διατροφικές ανεπάρκειες, αν η κατανάλωση υγιεινών διατροφικών επιλογών παραγκωνίζεται, λόγω του συνδρόμου.
Πίκα στην εγκυμοσύνη
Η «πίκα» είναι πιο διαδεδομένη κατά την εγκυμοσύνη. Παγκοσμίως, περίπου 28% των εγκύων γυναικών παρουσιάζουν φαινόμενα αλλοτριοφαγίας κατά τη διάρκεια ή και αμέσως μετά την κύηση. Συνήθως, τα συμπτώματα εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του πρώτου τριμήνου.
Σύμφωνα με το Journal of the American Dietetic Association, η αλλοτριοφαγία κατά την εγκυμοσύνη μπορεί να οφείλεται στην έλλειψη σιδήρου. Ως εκ τούτου, η όρεξη για μη βρώσιμα υλικά είναι η ύστατη προσπάθεια του σώματος να αποκτήσει βιταμίνες και μέταλλα που λείπουν.
Οι πιο συχνές μη διατροφικές ουσίες που λαχταρούν οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι το χώμα, ο άργιλος και η σκόνη πλυντηρίου.
Ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω, οι έγκυες με αλλοτριοφαγία εκτίθενται σε ιατρικούς κινδύνους. Η κατανάλωση μη διατροφικών ουσιών μπορεί να είναι επιβλαβής τόσο για τις ίδιες, όσο και για τα έμβρυά τους. Για παράδειγμα, η «πίκα» μπορεί να επηρεάσει την απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών και να υπάρξουν σημαντικές διατροφικές ανεπάρκειες στην έγκυο.
Τέλος, η «πίκα» στη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι επικίνδυνη, καθώς οι μη βρώσιμες ουσίες μπορεί να περιέχουν τοξικά συστατικά, που επηρεάζουν αρνητικά τόσο τη μητέρα όσο και το έμβρυο.
Διαταραχές της Πίκας και της Ψυχικής Υγείας
Άτομα με «πίκα» συχνά παρουσιάζουν ψυχικές διαταραχές με επιπτώσεις στην νοητική λειτουργία. Σε αυτές τις διαταραχές περιλαμβάνονται αναπτυξιακές αναπηρίες, εγκεφαλική βλάβη, διαταραχή στο φάσμα του αυτισμού, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και σχιζοφρένεια. Στην πραγματικότητα, το 10-15% των ατόμων με ψυχικές ή/και αναπτυξιακές διαταραχές παρουσιάζουν συμπτώματα αλλοτριοφαγίας. Ως εκ τούτου, αυτές οι συνυπάρχουσες παθήσεις μπορούν να δυσκολέψουν την θεραπεία της.
Επιπρόσθετα, η «πίκα» συνδέεται με την διαταραχή της τριχοτιλλομανίας και της δερματιλλομανίας. Τέλος, τα άτομα με επιληψία έχουν πιο πολλές πιθανότητες να εμφανίσουν «πίκα».
Ποια είναι η θεραπευτική αντιμετώπιση;
Για να ξεκινήσει η θεραπεία του συνδρόμου, αρχικά ο ιατρός θα προσπαθήσει να καταλάβει ποια αιτία προκάλεσε αυτήν την διατροφική διαταραχή για να προχωρήσει στις ανάλογες ενέργειες. Δηλαδή, ανάλογα με την αιτία, μπορεί να χρειαστεί ψυχολογική/ψυχιατριακή παρακολούθηση, διατροφική παρακολούθηση, κάποια φαρμακευτική αγωγή ή και ο συνδυασμός των παραπάνω.
Γενικά, τα άτομα που έχουν διαγνωστεί με «πίκα» χρειάζονται ιατρική περίθαλψη για να διορθώσουν τυχόν διατροφικά ελλείμματα ή άλλα φυσικά προβλήματα που προκαλούνται από την πάθηση. Επιπλέον, μπορεί να χρειαστεί χειρουργική επέμβαση για την αφαίρεση μεταλλικών αντικειμένων από το πεπτικό σύστημα του ασθενούς ή για την αποκατάσταση άλλων τραυματισμών.
Στην καλύτερη περίπτωση, τα συμπτώματα της αλλοτριοφαγίας θα εξαφανιστούν αφού το άτομο λάβει θεραπεία για να καλύψει τις θρεπτικές του ανεπάρκειες. Ωστόσο, μερικές φορές οι συμπεριφορές της αλλοτριοφαγίας δεν προκαλούνται από υποσιτισμό και δεν σταματούν μετά την διατροφική θεραπεία. Επομένως, οι συμπεριφοριστικές παρεμβάσεις αποτελούν το επόμενο βήμα.
Αυτή η θεραπεία είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στα παιδιά. Τα παιδιά με «πίκα» διδάσκονται ποια τρόφιμα είναι βρώσιμα και ποια όχι, μέσω της χρήσης θετικών ενισχύσεων. Αυτή η προσέγγιση μπορεί να λειτουργήσει καλά για άτομα με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος. Για παράδειγμα, η θεραπεία θα περιλαμβάνει το άτομο να απομακρύνει την προσοχή του από το υλικό που επιθυμεί να καταναλώσει και για κάθε φορά που το απορρίπτει θα ανταμείβεται θετικά.
Ευτυχώς, η «πίκα» μπορεί να βελτιωθεί από μόνη της στα περισσότερα μικρά παιδιά και στις έγκυες γυναίκες, αλλά μπορεί να παραμείνει για πολλά χρόνια, ιδιαίτερα σε άτομα με αναπτυξιακές αναπηρίες.
Μερικά φάρμακα μπορεί να βοηθήσουν στην μείωση της επιθυμίας για μη βρώσιμα υλικά, ενισχύοντας την ντοπαμινεργική λειτουργία.
Συμπέρασμα
Όταν κάποιος αναφέρεται σε μία διατροφική διαταραχή, στο μυαλό έρχονται συχνότερα η νευρική ανορεξία, η βουλιμία και η διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας (binge eating disorder). Αυτό που πολλές φορές δεν συνειδητοποιούμε είναι ότι υπάρχουν πολλές άλλες κλινικά αναγνωρισμένες διαταραχές σίτισης και διατροφής που επίσης χρήζουν σημασίας. Η «πίκα» είναι μία εξ’ αυτών και πολύ συχνά δεν αναφέρεται, με τον επιπολασμό αυτής της διαταραχής να παραμένει άγνωστος. Ωστόσο, λόγω των κινδύνων που μπορεί να προκύψουν τόσο στην σωματική, όσο και στην ψυχική υγεία των ατόμων με αυτήν την διατροφική συμπεριφορά, η κατανάλωση μη βρώσιμων υλικών θα πρέπει να λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπόψη όταν αναφέρεται ή παρατηρείται.
Φρόνιμο, λοιπόν, είναι να απευθυνθούμε σε κάποιο γιατρό, για να βεβαιωθούμε αρχικά ότι δεν έχει επέλθει κάποια σωματική βλάβη, σε κάποιον Κλινικό Ψυχολόγο για να ελέγξουμε κατά πόσο συσχετίζεται με κάποιο ψυχολογικό αίτιο και σε κάποιον Κλινικό Διαιτολόγο για να καλύψουμε τυχόν διατροφικές ανάγκες που προυπάρχουν ή προέκυψαν στην πορεία.
Συμπερασματικά, απαιτείται μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση γενικά γύρω από τις διατροφικές διαταραχές και ειδικά γύρω από την «άγνωστη» αλλοτριοφαγία, με σκοπό περισσότεροι άνθρωποι να συνειδητοποιήσουν ότι πάσχουν οι ίδιοι ή κάποιο αγαπημένο τους πρόσωπο και να αποταθούν σε ειδικούς επαγγελματίες υγείας για την θεραπεία τους.
