Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι νέοι επιστήμονες αποφασίζουν να διευρύνουν τους γνωσιακούς τους ορίζοντες συνεχίζοντας τις σπουδές τους μέσω της παρακολούθησης μεταπτυχιακών προγραμμάτων ή της εκπόνησης διδακτορικής διατριβής. Κάποια σημαντικά ερωτήματα που είναι σκόπιμο να απαντήσει κάποιος που σκέφτεται να κάνει διδακτορικό θα μπορούσε να είναι τα εξής:
Είναι απαραίτητο πλέον το διδακτορικό για την επαγγελματική σταδιοδρομία; Μπορεί να κάνει οποιοσδήποτε διδακτορικό; Ποια είναι τα κριτήρια επιλογής;
Για να απαντήσει κανείς αυτά τα ερωτήματα είναι σκόπιμο να παρατηρήσει τα στατιστικά στοιχεία.
Παρουσίαση μερικών στατιστικών στοιχείων
Την τελευταία δεκαετία παρατηρείται αυξητική τάση στον αριθμό εκπόνησης διδακτορικών διατριβών στην Ελλάδα. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) που αφορά στοιχεία του 2013, η Ελλάδα έχει 7,3 διδάκτορες ανά χίλια άτομα οικονομικά ενεργού πληθυσμού και βρίσκεται στην 9η θέση μεταξύ 22 χωρών. Το 86,2% των διδακτόρων απέκτησαν το διδακτορικό από ελληνικά Πανεπιστήμια, ενώ κύριες πηγές χρηματοδότησης των διδακτορικών σπουδών ήταν «προσωπικές αποταμιεύσεις και υποστήριξη από την οικογένεια» κατά 23,6%, «υποτροφία στην Ελλάδα» κατά 23,1%, «αμοιβή από άλλη εργασία» κατά 21,5% και «αμοιβή από απασχόληση ως βοηθός διδακτικού ή ερευνητικού προσωπικού» κατά 17,4%.
Ο μέσος όρος ηλικίας κτήσης του διδακτορικού τίτλου σπουδών είναι τα 38 έτη
Το 2013, το 94,8%, των διδακτόρων ήταν εργαζόμενοι, αν και συγκριτικά με άλλες χώρες η Ελλάδα παρουσιάζει υψηλά ποσοστά άνεργων διδακτόρων, με το μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας (12,2%) να καταγράφεται στους διδάκτορες κάτω των 35 που απέκτησαν διδακτορικό τα τελευταία έτη. Οι εργαζόμενοι διδάκτορες στην Ελλάδα απασχολούνται κυρίως με σχέση πλήρους απασχόλησης, σε ποσοστό 84,1%, με αυτοαπασχόληση το 12% ενώ με σχέση μερικής απασχόλησης το 3,8%.
Το κυριότερο επάγγελμα των διδακτόρων αφορά την εκπαίδευση (45,6%), με το μεγαλύτερο ποσοστό των εργαζομένων διδακτόρων να συγκεντρώνεται στον τομέα της τριτοβάθμιας και μεταλυκειακής εκπαίδευσης (57%). Στον κρατικό τομέα εργάζεται το 20,6% των διδακτόρων, ενώ το 8,7% απασχολείται στις επιχειρήσεις. Η μεγάλη πλειονότητα των εργαζομένων διδακτόρων, σε ποσοστό 77,2%, δηλώνουν ότι είναι πλήρως (17,1%) ή μερικώς (60,1%) ικανοποιημένοι από την απασχόλησή τους. Επίσης παρατηρείται ποσοστό διεθνούς κινητικότητας περίπου 20%, δηλαδή τάση εύρεσης εργασίας στο εξωτερικό (Μελέτη ΕΚΤ, στοιχεία 2013).
Τι κερδίζει κανείς κάνοντας διδακτορικό;
Όπως φαίνεται και από τα παραπάνω στοιχεία, η λήψη διδακτορικού μπορεί να βελτιστοποιήσει τις προοπτικές εύρεσης εργασίας, περισσότερο όμως στο χώρο της εκπαίδευσης, ιδίως της τριτοβάθμιας, και της έρευνας και σε μικρότερο βαθμό στον ιδιωτικό τομέα. Αν και αρκετοί διδάκτορες απασχολούνται σε υψηλόβαθμες θέσεις στον τομέα των επιχειρήσεων, τα ποσοστά στην Ελλάδα είναι μειωμένα σε σχέση με το εξωτερικό. Η ενασχόληση με την εκπαίδευση (Πανεπιστήμια, Τ.Ε.Ι., Ι.Ε.Κ. κ.α) και την έρευνα (ερευνητικά ινστιτούτα, Πανεπιστήμια κ.α.) αποτελούν τις σημαντικότερες εργασιακές «πύλες» για έναν διδάκτορα στην Ελλάδα.
Ποιο πρέπει να είναι το κίνητρο για να αποφασίσει κάποιος να κάνει διδακτορικό;
Αν και αρχικά κάποιος θα έλεγε ότι το κίνητρο για την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής πρέπει να είναι η αύξηση της πιθανότητας εύρεσης εργασίας, μελετώντας το θέμα βαθύτερα συμπεραίνουμε ότι το πρώτο και κύριο κίνητρο για κάποιον που θέλει να κάνει διδακτορικό πρέπει να είναι το «πάθος» για διερεύνηση της επιστήμης και της γνώσης, η εσωτερική ανάγκη για κοινωνική προσφορά και το «μεράκι» για τη διερεύνηση των βαθύτερων πτυχών πολύπλοκων επιστημονικών θεμάτων αιχμής.
Δεδομένου ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ραγδαία αύξηση του αριθμού των εκπονούμενων διδακτορικών διατριβών, πολλές φορές με μοναδικό γνώμονα την εύρεση εργασίας, ιδίως στο δημόσιο τομέα, ή/και την παράλληλη συμμετοχή σε ερευνητικά προγράμματα με σχέση μισθωτής εργασίας, είναι σκόπιμο να τονίσουμε ότι ο υποψήφιος δεν πρέπει να βλέπει το διδακτορικό μόνο ως μέσο εργασίας, αλλά και ως τρόπο εσωτερικής, γνωσιακής και επιστημονικής αυτοβελτίωσης. Μόνο τότε θα μπορέσει να λάβει στο μέλλον τα «επαγγελματικά οφέλη» από την προσπάθεια του κατά τη διάρκεια εκπόνησης του διδακτορικού. Διότι όπως έλεγε ο Επίμαρχος «Η δε μελέτη φύσεως αγαθά πλείονα δωρείται», εννοώντας αγαθά κυρίως πνευματικά.
Ποιες είναι οι χρονικές και επαγγελματικές απαιτήσεις και προϋποθέσεις;
Με βάση το νομοθετικό πλαίσιο αλλά και βάσει των αποφάσεων κάθε Πανεπιστημιακού τμήματος ένα διδακτορικό μπορεί να διαρκέσει από 3 έως 5 χρόνια. Σε πολλές περιπτώσεις όμως ένα διδακτορικό μπορεί να διαρκέσει και περισσότερο, εφόσον αυτό απαιτείται για την πλήρη επιστημονική διερεύνηση του θέματος που ανέλαβε ο υποψήφιος και δεδομένου ότι για να ολοκληρωθεί πρέπει να παραχθεί και να κοινοποιηθεί αξιόλογο επιστημονικό έργο (δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, κοινοποιήσεις σε συνέδρια κ.α.).
Πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι σε κάποιες τουλάχιστον περιπτώσεις, ένας υποψήφιος διδάκτορας πρέπει πρώτα να παρακολουθήσει ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών ώστε να κρίνει πρωτίστως ο ίδιος αν όντως μπορεί να προχωρήσει στο επόμενο βήμα, που είναι η εκπόνηση διδακτορικής διατριβής. Οι δημοσιεύσεις του ερευνητικού έργου σε επιστημονικά περιοδικά, οι παρουσιάσεις σε συνέδρια και το προσωπικό και το επιστημονικό ήθος αποτελούν κάποιες από τις σημαντικότερες απαιτήσεις αλλά και προϋποθέσεις για να εκπονήσει κάποιος διδακτορική διατριβή που πραγματικά θα συμβάλλει στην προαγωγή της γνώσης και ενδεχομένως στην επίλυση κοινωνικών και επιστημονικών προβλημάτων.
Μπορεί το διδακτορικό να συνδυαστεί με άλλη εργασία ή οικογένεια;
Αν και σε κάποιες περιπτώσεις θα λέγαμε ότι το διδακτορικό μπορεί να συνδυαστεί με άλλη εργασία, στην πλειονότητα των περιπτώσεων απαιτεί πολλές ώρες ενασχόλησης στο χώρο εκπόνησης (Πανεπιστήμιο ή ερευνητικό κέντρο) και στο σπίτι, με συνέπεια να είναι δύσκολο ο υποψήφιος να εργάζεται κάπου αλλού. Μια καλή λύση για να μπορεί ο υποψήφιος να καλύψει τις ανάγκες διαβίωσης του είναι να διεκδικήσει και να λάβει κάποια υποτροφία, είτε από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ), είτε από ιδιωτικούς φορείς.
Όσον αφορά την παράλληλη δημιουργία οικογένειας, δεδομένης της σημασίας του θεσμού αυτού είναι σημαντικό να τονιστεί ότι αν και θεωρητικά θα μπορούσε να συνδυαστεί με την εκπόνηση διδακτορικού, στην πράξη πιθανόν να εμφανιστούν αρκετές δυσκολίες, οι οποίες όμως μπορούν να αντιμετωπιστούν. Πολλοί πιστεύουν ότι η καλύτερη φάση εκπόνησης διατριβής είναι αμέσως μετά τη λήψη του πτυχίου και του μεταπτυχιακού και πριν τη δημιουργία οικογένειας, κάτι όμως που είναι σχετικό και εξαρτάται από τον καθένα.
Συμπερασματικά
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν κάποιος σκέφτεται να κάνει διδακτορικό, να έχει πάντα κατά νου το ποίημα του Καβάφη, την Ιθάκη: «Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις...». Να ξέρει λοιπόν ότι θα ναι μακρύς και δύσκολος ο δρόμος, αλλά θα του προσφέρει στην πορεία και στο τέλος του πληθώρα γνώσεων, εμπειριών και ευκαιριών εσωτερικής και γνωσιακής ανάπτυξης. Και να γνωρίζει, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα, ότι τελειώνοντας το διδακτορικό θα έχει πλήρως διερευνήσει μόνο μια κουκίδα του κύκλου της επιστημονικής γνώσης. Δεν πρέπει ποτέ όμως να ξεχάσει και τα υπόλοιπα σημεία του κύκλου. Γιατί η επιστήμη και η γνώση έχουν πτυχές άρρηκτα συνδεδεμένες.
