Δεν υπάρχει αμφιβολία πως όταν ακούμε τη λέξη «εφηβεία» κάνουμε ο καθένας από εμάς ίδιους συνειρμούς. Την ταυτίζουμε συνήθως με συναισθηματικές εκρήξεις, επιθετικότητα, σεξουαλικές ορμές, αλλαγές στην προσωπικότητα και στη σωματική κατάσταση του παιδιού. Η εφηβεία ωστόσο δεν είναι τόσο οριοθετημένη έννοια όσο νομίζουμε. Ο πιο σωστός ορισμός που θα μπορούσαμε να προσδώσουμε είναι ότι αποτελεί μία «εκτεταμένη χρονική περίοδο κατά την οποία λαμβάνουν χώρα πολλές και σημαντικές βιοσωματικές , νοητικές, κοινωνικές και συναισθηματικές αλλαγές».
Αλλαγές κατά τη διάρκεια της εφηβείας
Οι αλλαγές που παρατηρούνται κατά τη διάρκεια της εφηβείας, ιδιαίτερα οι σωματικές, βάζουν τους εφήβους σε μια διαδικασία αναζήτησης:
- των ρόλων που καλούνται να παίξουν και που τελικά φέρνουν εις πέρας στο πλαίσιο της καθημερινότητας,
- της κοινωνικής και ατομικής ταυτότητας που θα υιοθετήσουν και
- της εικόνας που θα επιλέξουν να κατασκευάσουν για τον εαυτό τους.
Σε αυτή τη χρονική περίοδο όλες οι αλλαγές που γίνονται έχουν ψυχολογικές αντανακλάσεις στο παιδί, πράγμα που μπορεί να ωθήσει τον/την έφηβο σε υιοθέτηση ακραίων συμπεριφορών ή συνηθειών, οι οποίες τις περισσότερες φορές δεν φτάνουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Παρατηρείται δηλαδή μια αγωνιώδης προσπάθεια εκ μέρους του παιδιού να βρει τη ταυτότητα του, μέσα από μια ανεξάντλητη δεξαμενή γεμάτη από έτοιμες φυσιογνωμίες και τύπους ανθρώπων. Κριτήριο για την επιλογή αυτή είναι η επιβεβαίωση και η έκδηλη αποδοχή του από τον έξω, τον άγνωστο και πολύ τρομακτικό κόσμο.
Πώς το φύλο σχετίζεται με την εικόνα σώματος;
Κατά την περίοδο αυτή παίζει μεγάλο ρόλο το φύλο, ο κοινωνικός ρόλος του φύλου μαζί με την ταυτότητα που του προσδίδεται και η ομάδα των συνομηλίκων. Το φύλο χωρίζεται σε δύο είδη: το βιολογικό φύλο και το κοινωνικό φύλο. Με τον όρο βιολογικό φύλο εννοούμε το αν το άτομο είναι άντρας ή γυναίκα. Με τον όρο κοινωνικό φύλο εννοούμε τη θηλυκότητα ή την αρρενωπότητα που διακρίνει τον/την έφηβο αντίστοιχα, συμπεριλαμβανομένων των συμπεριφορών, των ενδιαφερόντων και των υποχρεώσεων που ορίζονται από την εκάστοτε κοινωνία και αποδίδονται σε αυτόν/ην. Σύμφωνα με τους Coleman και Hendry (1990) η ομάδα των συνομηλίκων ενισχύει την ανεξαρτησία, εκπληρώνει την ανάγκη της ταυτότητας και της αναγνώρισης, προσφέρει ευκαιρίες επιβεβαίωσης του εαυτού και αποδοχής των ρόλων που έχει αναλάβει. Όλα αυτά επηρεάζουν την αντίληψη που έχει το άτομο για το φύλο του και αυτό συνεπάγεται τον τρόπο που αντιλαμβάνεται το σώμα του, τον ρόλο του και τελικά την προσωπικότητα του.
Ποιές είναι οι διαφορές στην εικόνα σώματος στα δύο φύλα;
Η αρρενωπότητα είναι συνδυασμένη με το αντρικό φύλο, ενώ η θηλυκότητα είναι συνδυασμένη με το γυναικείο φύλο. Αυτά με τη σειρά τους σxετίζονται άμεσα με την εικόνα που έχει ο έφηβος για το σώμα του. Σε μια περίοδο αναζήτησης λοιπόν του κατάλληλου συμπεριφορικού και μορφολογικού μοντέλου, το κάθε παιδί που μπαίνει στην εφηβεία ακολουθεί τον δικό του δρόμο προς την επιβεβαίωση και τη γνωριμία του εαυτού.
Από τη μία πλευρά λοιπόν ο έφηβος, ακολουθώντας τα πρότυπα της εποχής του, θα πάει κάθε μέρα στο γυμναστήριο, γιατί ταυτίζει τη μεγαλύτερη μυϊκή μάζα με τη μεγαλύτερη αρρενωπότητα, η οποία αφενός θα του εξασφαλίσει μεγαλύτερη αποδοχή και επιβεβαίωση από την κοινωνική ομάδα στο πλαίσιο της οποίας λειτουργεί, αφετέρου θα του δώσει το ρόλο του «ηγέτη» μέσα σε αυτή. Από την άλλη μεριά, η έφηβος θα επιδοθεί σε δίαιτες και σε μια διατροφική υγιεινή που θα της προσδώσει τον υπερβολικά αδύνατο και απόλυτα συμβατό με τα μοντέρνα και συνήθως ανορεξικά πρότυπα της εποχής, σωματότυπο. Ο στόχος, και στις δύο περιπτώσεις, είναι η εκπλήρωση των αναγκών της επιβεβαίωσης και της ικανοποίησης που αντλείται από τα κολακευτικά σχόλια των «σημαντικών άλλων» που δεν είναι άλλοι από τους συνομηλίκους στο σχολείο.
Στο πλαίσιο λοιπόν της πρωτογενούς και πολύπλοκης κοινωνικοποίησης του εφήβου σε μια εποχή που η εμφάνιση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στις καθημερινές συναναστροφές, έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι το σώμα με τις αλλαγές που υφίσταται το παιδί κατά την διάρκεια της εφηβείας αποτελεί πηγή διαμόρφωσης εντυπώσεων και μπορεί να δώσει το εισιτήριο για μια πιο δημοφιλή ζωή στο πλαίσιο του σχολείου, ευκαιρίες για μεγαλύτερη κοινωνικοποίηση και να αποτελέσει έναυσμα για περισσότερες επιτυχίες. Με αυτό τον τρόπο το πρότυπο του «σύγχρονου μοντέλου» συνδέει άρρηκτα τις σωματικές αλλαγές με τους κοινωνικούς ρόλους του φύλου και μάλιστα τις μετατρέπει σε αδιαπραγμάτευτο κριτήριο για το μέγεθος της αρρενωπότητας του αγοριού και τη θηλυκότητας του κοριτσιού.
Πώς η εικόνα σώματος επηρεάζει την ψυχολογία;
Καθώς όλα αλλάζουν την περίοδο αυτή, η οπτική γωνία των πραγμάτων μεταβάλλεται συνεχώς σε συνδυασμό με τις ψυχολογικές διαθέσεις των εφήβων. Τα ποσοστά της κατάθλιψης και τα ποσοστά της χαμηλής αυτοεκτίμησης είναι αυξημένα και η εικόνα για το σώμα μετατρέπεται σε καίριο παράγοντα για τη ψυχολογική επιβίωση του εφήβου, τόσο στο πλαίσιο του σχολείου, όσο και στο ευρύτερο πλαίσιο της κοινωνικής του ζωής. Το «σύγχρονο μοντέλο» φωτογραφίζεται λοιπόν μέσα από μια συνεχή αλληλεπίδραση με το κοινωνικό περιβάλλον. Το τι θεωρείται αρρενωπό και το τι θηλυκό οριοθετείται από την εκάστοτε κοινωνική δομή, η οποία με τη σειρά της μεταδίδει ανάμικτα συναισθήματα προς τους εφήβους. Ενώ λοιπόν θαυμάζει για παράδειγμα το αδύνατο, το σύγχρονο, το μοντέρνο, το όμορφο και κατακρίνει ή αδιαφορεί διακριτικά για τη παχυσαρκία και τη μη προφανή ομορφιά, την ίδια στιγμή στέλνει μηνύματα κατά της νευρικής ανορεξίας που δεν παύει να αποτελεί ένα από τα πολλά προβλήματα της εποχής.
Το πρότυπο του «σύγχρονου μοντέλου» δεν είναι σταθερό αλλά μεταβάλλεται συνεχώς. Ο έφηβος είναι ευάλωτος και προσπαθώντας να βρει την ταυτότητά του πέφτει στην παγίδα της εικόνας αυτής. Αντιμετωπίζει τα πράγματα, σε κάθε επίπεδο, με βάση το πώς αυτά «φαίνονται» και όχι το πως είναι «ουσιαστικά». Συνεπώς, ίσως θα ήταν καλό το κοινό σημείο επαφής που προσφέρει στον έφηβο η ομάδα των συνομηλίκων να του το προσφέρει εξίσου το οικογενειακό περιβάλλον, στηρίζοντας όσο αυτό είναι δυνατό τις συναισθηματικές αλλαγές του, κάνοντας με αυτό τον τρόπο δυσκολότερη τη τάση για υιοθέτηση πρόσκαιρων και ακραίων συνηθειών και ομαλότερη τη μετάβασή του στο ευρύτερο κοινωνικό προσκήνιο.
Αναδημοσίευση από το περιοδικό Ευεξία & Διατροφή ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ/ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ, Τεύχος 40. Σελ. 18-20
