Όταν το βρέφος η κόρη μου έφτασε σε εκείνο το στάδιο όπου έβαζε στο στόμα της κάθε τι που έβρισκε στο διάβα της, δεν με απασχόλησαν καθόλου τα φυσικά αντικείμενα. Χώματα, φύλλα, βότσαλα στην παραλία… Είμαστε –σκεφτόμουν– προσαρμοσμένοι να συμβιώνουμε με ό,τι βρίσκεται στη φύση. Είχα εμπιστοσύνη στην κράση της και στις καλές συνθήκες διατροφής και υγιεινής που μπορούμε να έχουμε στις πλούσιες κοινωνίες. Και –για να λέω όλη την αλήθεια– στον καταρτισμένο, σοβαρό και εν γένει εξαιρετικό παιδίατρό μας...
Όμως πολύ σύντομα κατάλαβα πως σχεδόν ό,τι έβρισκε να βάλει στο στόμα της ήταν συνθετικό. Και άρχισα να ανησυχώ. Ιδιαίτερα όταν έπιασα τον εαυτό μου να τραγουδάει εκείνο το ξένο τραγούδι που μιλάει για ένα πλαστικό κορίτσι σ’ έναν πλαστικό κόσμο…
Η μεγάλη συνειδητοποίηση αυτής της περιόδου, ήταν το πόσο ανθρωπογενές είναι το περιβάλλον στο οποίο ζούμε: τα σπίτια μας, τα αυτοκίνητά μας, τα ρούχα μας. Κι αν είσαι βρέφος επιπλέον: τα παιχνίδια σου, οι πάνες σου, τα σκεύη με τα οποία τρέφεσαι… Με μια φράση, σχεδόν το σύνολο των αντικειμένων με τα οποία ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή έχουν φτιαχτεί και με κάποια χημικά που συνέθεσε ο άνθρωπος τα τελευταία 100 χρόνια.
Ένα «συνθετικό» περιβάλλον
Προφανώς, χωρίς αυτές τις ουσίες πολλές από τις ανέσεις μας και πολλά από τα προσδόκιμα χρόνια ζωής που έχουμε κερδίσει δεν θα υπήρχαν. Όπως δεν θα υπήρχε το πληκτρολόγιο στο οποίο γράφω και το χαρτί στο οποίο διαβάζετε. Όμως εγώ δεν μεγάλωσα σε ένα τόσο συνθετικό περιβάλλον – μάλλον ούτε κι εσείς. Και, προφανώς, με απασχολεί το παιδί μου. Οπότε άρχισα να ψάχνω λίγο για τα χημικά. Γιατί, καλή η εμπιστοσύνη, αλλά καλύτερη όταν προέρχεται από έλεγχο…
Έλεγχος για αξιολόγηση των χημικών
Η περιβαλλοντική οργάνωση WWF έχει δημοσιεύσει αρκετά σχετικά στοιχεία. Ιδιαίτερα ως το 2007 στα πλαίσια της εκστρατείας “DetoX” που υποστήριζε την πρόταση της Ε.Ε. να υιοθετηθεί ένας νόμος περί «Καταχώρησης, Αξιολόγησης και Αδειοδότησης των Χημικών». Σύμφωνα με τη WWF «περίπου 100.000 χημικές ουσίες εισήλθαν στην αγορά μέχρι το 1981, για τις οποίες δεν προβλέφθηκε κάποιος αξιόπιστος έλεγχος. Για το 86% των 2.500 χημικών που παράγονται σε μεγάλες ποσότητες, δεν έχουν δοθεί στη δημοσιότητα επαρκή στοιχεία, ώστε να εκτιμηθεί η επικινδυνότητά τους».
Τελικά το 2007 ψηφίστηκε ο σχετικός νόμος στην Ε.Ε. (Κανονισμός REACH), δημιουργώντας ελπίδες για την παροχή πληροφοριών για τα περισσότερα χημικά και την απαγόρευση των πιο επικίνδυνων από αυτά. Αλλά φαίνεται πως είχε βρει στο δρόμο του μεγάλη αντίδραση. Πάλι σύμφωνα με τη WWF «το κόστος του REACH έχει αποτελέσει το πιο φλέγον ζήτημα κατά τις διαβουλεύσεις (…). Γύρω από το REACH έχουν συνταχθεί περισσότερες μελέτες (οικονομικών) επιπτώσεων απ’ ότι για οποιοδήποτε άλλο κείμενο στην ιστορία της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας». Προφανώς διότι ενώ η εμπιστοσύνη είναι δανεική, ο έλεγχος πληρώνεται τoις μετρητοίς…
Βεβαίως, το ζητούμενο είναι να υπάρχει αξιόπιστος έλεγχος. Ιδιαίτερα γιατί πολλά από τα χημικά για τα οποία μιλάμε χρησιμοποιούνται σε υλικά που έρχονται σε επαφή με τρόφιμα. Από τα πλαστικά καφάσια, τις συσκευασίες, τα ψυγεία και τα «τάπερ» ως τα τηγάνια, τις κατσαρόλες και τα ταψιά, η ανθρωπογενής χημεία είναι πανταχού παρούσα. Γι’ αυτά τα υλικά, που προορίζονται να έρθουν σε επαφή με τρόφιμα, η πρόθεση της νομοθεσίας είναι σαφής.
Νόμος της Ε.Ε για τα χημικά και την ανθρώπινη υγεία
Ο σχετικός νόμος της Ε.Ε. (Καν. 1935/2004) επιβάλει να «κατασκευάζονται (έτσι) ώστε, υπό τις κανονικές ή προβλεπόμενες συνθήκες χρησιμοποίησής τους, να μην μεταφέρουν στα τρόφιμα συστατικά σε ποσότητα που είναι δυνατόν (…) να θέσει σε κίνδυνο την ανθρώπινη υγεία».
Αν όμως η πρόθεση είναι τόσο σαφής, πού υπεισέρχεται το στοιχείο του κόστους; Προφανώς στον ακριβή υπολογισμό αυτής της –τόσο αθώας με την πρώτη ματιά– «ποσότητας που είναι δυνατόν να θέσει σε κίνδυνο την ανθρώπινη υγεία». Η διένεξη που έχει ξεσπάσει εδώ και χρόνια στις ΗΠΑ σε σχέση με την ουσία BPA είναι χαρακτηριστική.
Η ουσία BPA
Η ουσία BPA (από το “Bisphenol A”, ελληνιστί «Δισφαινόλη Α») είναι ένα χημικό που χρησιμοποιείται κυρίως κατά την παραγωγή πλαστικών όπως τα πολυκαρβονικά και οι εποξικές ρητίνες.
Όσον αφορά στα τρόφιμα, τα μεν πολυκαρβονικά χρησιμοποιούνται κατά κόρον σε βρεφικά και αθλητικά δοχεία νερού, σε μπιμπερό καθώς και σε κάποια δοχεία αποθήκευσης τροφίμων και σκεύη σερβιρίσματος. Οι δε εποξικές ρητίνες χρησιμοποιούνται ως εσωτερική επίστρωση μεταλλικών δοχείων συντήρησης τροφών (κονσέρβες, δοχεία τροφών σε σκόνη, κουτιά αναψυκτικών, κλπ).
Τι επιπτώσεις έχει το BPA στην υγεία;
Το BPA είναι ταξινομημένο από την Ε.Ε. ως «κατηγορίας 3 τοξικό στην αναπαραγωγή» δηλαδή, για να το πούμε απλούστερα, υπάρχει κατά την Ε.Ε. η υποψία ανησυχίας για αρνητική επίδρασή του στην ανθρώπινη γονιμότητα. Ακόμα πιο απλά, το BPA είναι Παρεμποδιστής Ενδοκρινικής Λειτουργίας (ή ενδοκρινικός διαταράκτης) που δεσμεύεται σε υποδοχείς οιστρογόνου, και σε ζώα έχει οιστρογονική δράση παρεμποδίζοντας έτσι την ορθή λειτουργία και ανάπτυξη του οργανισμού. Είναι γνωστό ότι το BPA εκλύεται από τα πλαστικά που το περιέχουν όταν αυτά καταπονηθούν (γρατζουνιστούν, θερμανθούν, κλπ) και ότι σε αρκετές έρευνες έχει βρεθεί σε ανθρώπινους οργανισμούς.
Η ανησυχία για το BPA έχει να κάνει με τις δόσεις που οι ΗΠΑ και η ΕΕ θεωρούν ασφαλείς για τον άνθρωπο. Και προέρχεται από το γεγονός πως -σύμφωνα με μία σχετική επισκόπηση- από τις 115 δημοσιευμένες εργασίες όπου πειραματόζωα εκτέθηκαν σε BPA σε μικρές δόσεις, οι 94 έδειξαν σημαντικές επιπτώσεις, εκ των οποίων 31 εργασίες με «χαμηλές δόσεις» (κάτω από τις «ασφαλείς για τον άνθρωπο») έδειξαν ζημιές στο αναπαραγωγικό σύστημα, στο ανοσοποιητικό, στη συμπεριφορά κλπ.
Τα αποτελέσματα των ερευνών είναι αξιόπιστα;
Όμως αυτό που έχει πραγματικά προκαλέσει τη διένεξη είναι πως -σύμφωνα με την ίδια επισκόπηση- αρνητικές επιπτώσεις του BPA έδειξαν το 90% των ερευνών που χρηματοδοτήθηκαν από το κράτος, αλλά καμία από τις 11 έρευνες που χρηματοδοτήθηκαν από τη βιομηχανία. Αλλά, η κρατική αρχή Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ στηρίχθηκε σε δύο έρευνες της βιομηχανίας για να φτάσει σε συμπέρασμα για την ουσία.
Η αναντιστοιχία αυτή προκάλεσε μεγάλες αναταράξεις στις ΗΠΑ. Με αμφισβήτηση, αφενός, των καταναλωτών προς τα πολυκαρβονικά με BPA προϊόντα για βρέφη & παιδία και αφετέρου μια αμφισβήτηση για τις διαδικασίες με τις οποίες η FDA φτάνει στα συμπεράσματά της.
Κι εδώ αξίζει να αναφερθεί η οικονομική σημασία του BPA, το οποίο είναι ένα από τα χημικά με το μεγαλύτερο όγκο παραγωγής παγκόσμια. Το διάστημα 2004-2006 παράχθηκαν ανά έτος περίπου 1,15 εκατομμύρια τόνοι στην Ε.Ε. και 1,02 εκατομμύρια τόνοι στις ΗΠΑ. Μάλιστα, η παγκόσμια παραγωγή του είναι πολύ συγκεντρωμένη, με το 70% περίπου σε ΗΠΑ και Ε.Ε., ενώ στη δεύτερη παράγεται από μόλις 4 εταιρείες.
Η υποψία λοιπόν πως κάποιοι επιστήμονες και οι αρχές είχαν υποκύψει σε οικονομικές πιέσεις ή σκέψεις, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα την ασφάλεια των καταναλωτών, προκάλεσαν έντονα δημοσιεύματα και εξέταση από το Κογκρέσο του ρόλου που έπαιξε η βιομηχανία στη διαμόρφωση της νομοθεσίας. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Δημοκρατικού D. Michaels (Washington Post, 27/4/2008): «Ο καπνός το κατάλαβε πρώτος και βασικά είναι το ίδιο μοντέλο. Αν πολεμήσεις την επιστήμη έχεις τη δυνατότητα να αναβάλεις τη νομοθέτηση και την αποζημίωση των θυμάτων. Όπως και σε τούτη την περίπτωση, τελικά η επιστήμη θα επικρατήσει. Αλλά αν καταφέρεις να κερδίσεις 5 ή 10 χρόνια αποφυγής του ελέγχου της ρύπανσης ή παραγωγής χημικών, έχεις αυξήσει κατά πολύ το προϊόν σου».
Απαγόρευση του BPA στον Καναδά
Έκτοτε βέβαια, και η αρμόδια αρχή των ΗΠΑ αλλά και αυτή της ΕΕ έχουν εκδώσει νέα πορίσματα, όπου στηρίζουν τα όρια ασφαλείας που έχουν θέσει για το BPA ως ορθά, χρησιμοποιώντας νέες έρευνες που συνηγορούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Και οι διαφωνούντες επιστήμονες επιμένουν κατηγορώντας τις αρχές για επιλεκτική χρήση της επιστήμης. Ποιος έχει δίκιο θα το ξέρουμε σε 5-10 χρόνια.. Πάντως, η FDA ήδη δέχεται κριτική από τη δική της συμβουλευτική επιτροπή επιστημόνων, ενώ ο Καναδάς ήδη ανακοίνωσε την απαγόρευση του BPA στα μπιμπερό και την μείωση της έκθεσης των παιδιών στην ουσία.
Από την άλλη, καταναλωτικές οργανώσεις των ΗΠΑ προτείνουν για τα πολυκαρβονικά δοχεία να μην τα θερμαίνουμε, να τα πλένουμε με ήπια καθαριστικά, να μην τα χρησιμοποιούμε για όξινα ή λιπαρά φαγητά και να τα πετούμε όταν είναι παλιά και γρατζουνισμένα. Και πιέζουν τους κατασκευαστές μπιμπερό να μη χρησιμοποιούν BPA, κάτι το οποίο ήδη αποδέχθηκαν η Nalgene, η Wal-Mart και άλλοι.
Όμως εμένα και τις κόρης μου τι μου απομένει εντέλει απ’ όλα αυτά; Η αγωνία. Για την επιστήμη που ενίοτε υποτάσσεται σε επιλογές οικονομίας, πολιτικής ή ιδεολογίας αντί να ρέπει στην αλήθεια και τη λογική; Για τα άλλα 2.499 χημικά που παράγονται σε μεγάλες ποσότητες; Για τους θεσμούς που δεν διακρίνω αν ελέγχουν ή ελέγχονται; Μα δεν αντέχω άλλη πια αγωνία!
Δανείζομαι εμπιστοσύνη από το μέλλον. Και τη χαρίζω σ’ όσους δικαίως την κερδίσανε (π.χ. ο παιδίατρός μας που ανάφερα). Θα παραμείνω ενεργός. Μα τώρα βγαίνω με την κόρη μου βόλτα στη φύση, άμα μπορώ μακριά από χημικά. Και το μπουκάλι που της έχω είναι γυάλινο.
Αναδημοσίευση από το περιοδικό Ευεξία & Διατροφή. Τεύχος 35 ΙΑΝ - ΦΕΒ 2009
