Τι είναι τα Γενετικά Τροποποιημένα Φυτά και Τρόφιμα…
Γενετική τροποποίηση (Γ.Τ) είναι η απομόνωση επιλεγμένων γονιδίων από ένα οργανισμό (ζωικό, φυτικό, έντομο, η μικρόβιο) ή από έναν ιό και η με τεχνικό τρόπο εισαγωγή αυτών των γονιδίων σε ίδιο ή εντελώς διαφορετικό οργανισμό, με σκοπό να δημιουργηθούν είδη με νέες ιδιότητες. Η τεχνολογία της γενετικής τροποποίησης εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στη βιομηχανία φαρμάκων με προϊόντα όπως η ανασυνδυασμένη ανθρώπινη ινσουλίνη και η αυξητική ορμόνη που παράγονται από βακτήρια. Η εφαρμογή, όμως, αυτής της τεχνολογίας στον αγροδιατροφικό τομέα, προκάλεσε από την αρχή πολλές ανησυχίες και σήμερα παραμένει ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα κοινωνικοεπιστημονικά θέματα της εποχής.
Τα Γενετικά Τροποποιημένα Φυτά (ΓΤΦ) είναι οργανισμοί που προκύπτουν από την άμεση επέμβαση στο γενετικό τους υλικό με διάφορες μοριακές τεχνικές, σε αντίθεση με τα φυτά που παράγονται με κλασικές μεθόδους διασταυρώσεων συγγενών οργανισμών. Η πλέον συνήθης μέθοδος παραγωγής ΓΤΦ είναι η τεχνική του ανασυνδυασμένου DNA, η οποία περιλαμβάνει την εισαγωγή στο φυτό ενός ή μερικών γονιδίων από μη συγγενείς φυτικούς οργανισμούς ή οργανισμούς που ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες από αυτό (ζώα, μύκητες, μονοκύτταροι οργανισμοί κ.α.). Ο στόχος της γενετικής τροποποίησης είναι να δημιουργηθούν φυτά που δεν απαιτούν φυτοφάρμακα, εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα για να καλλιεργηθούν αποδοτικά, αντέχουν στον παγετό και την ξηρασία, μειώνουν το κόστος καλλιέργειας, παράγουν τρόφιμα υψηλότερης διατροφικής αξίας κ.α. Ένα παράδειγμα ΓΤΦ είναι τα φυτά που παράγουν το βιοεντομοκτόνο Bt. Το βακτήριο Bacillus thuringiensis παράγει βιοδιασπώμενη, μη τοξική, δραστική εντομοκτόνο ουσία. Το γονίδιο του βακτηρίου που κωδικοποιεί την παραγωγή αυτής της ουσίας μεταφέρθηκε με την τεχνική του ανασυνδυασμένου DNA και τη βοήθεια ενός πλασμιδίου εντός του DNA φυτών, όπως πατάτα, καλαμπόκι κτλ., με αποτέλεσμα τα φυτά αυτά να παράγουν βιοεντομοκτόνο και να μην απαιτούν χημικά εντομοκτόνα.
Ένας από τους στόχους που επιτελεί η γενετική τροποποίηση είναι και η παραγωγή γενετικά τροποποιημένων τροφίμων (ΓΤΤ) με βελτιωμένη διατροφική αξία. Για παράδειγμα η μεταφορά στο ρύζι ενός γονιδίου που κωδικοποιεί την αυξημένη παραγωγή της συνθάσης β-καροτενίου δύναται να οδηγήσει στην παραγωγή ρυζιού με αυξημένη περιεκτικότητα σε β-καροτένιο (golden rice). Η εισαγωγή στα φυτά γονιδίων που κωδικοποιούν τροποποιημένη σύνθεση ενζύμων και συγκεκριμένων πρωτεϊνικών δομών σχετίζεται με αύξηση βιταμινών, μετάλλων, λιγνίνης και κυτταρίνης στο τελικό τρόφιμο. Παρά τα πλεονεκτήματα τους, τα τελευταία χρόνια πληθώρα επιστημονικών ερευνών στοχεύει στη διερεύνηση των πιθανών επιπτώσεων των ΓΤΦ και ΓΤΤ στην ανθρώπινη υγεία και στο περιβάλλον και στην διαλεύκανση των ασαφών στοιχείων που προκύπτουν από τις τεχνικές της γενετικής τροποποίησης.
Διάδοση και Νομοθεσία των Γενετικά Τροποποιημένων Τροφίμων…
Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) αναπτύσσονται ραγδαία τα τελευταία χρόνια, με συνέπεια γενετικά τροποποιημένα φυτά (ΓΤΦ) και τρόφιμα (ΓΤΤ) να εισέρχονται συνεχώς στο περιβάλλον και στην τροφική αλυσίδα. Ο ρυθμός ανάπτυξης της βιομηχανίας των ΓΤΟ καθορίζεται αφενός μεν από τη σχετική νομοθεσία κάθε χώρας, αφετέρου δε από την στάση του καταναλωτικού κοινού απέναντι τους. Τόσο η συμπεριφορά των πολιτών απέναντι στους ΓΤΟ και τους πιθανούς κινδύνους τους, όσο και οι νόμοι που διέπουν την είσοδο τους στην αγορά, διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Στις ΗΠΑ, η νομοθεσία επιτρέπει την εύκολη διάδοση των ΓΤΟ, ενώ οι καταναλωτές τα έχουν αποδεχθεί στην συντριπτική τους πλειοψηφία. Αντίθετα, οι πολίτες της Ε.Ε. αντιμετωπίζουν με καχυποψία τα νέα προϊόντα γενετικής τροποποίησης, γεγονός που ενισχύεται και από τις οδηγίες και τους κανονισμούς της Ε.Ε. Στην Ελλάδα το 75% των πολιτών εκφράζουν επιφυλάξεις για τις πιθανές μελλοντικές επιπτώσεις των ΓΤΟ στην υγεία και το περιβάλλον. Στην Ελλάδα δεν καλλιεργούνται ΓΤΦ και τα τελευταία χρόνια δεν επιτρέπεται η καλλιέργεια. Στην ελληνική αγορά, όμως κυκλοφορούν κάποια τρόφιμα που έχουν υποστεί γενετική τροποποίηση και προέρχονται από το εξωτερικό. Τέτοια προϊόντα φαίνεται πως οι καταναλωτές τα απορρίπτουν σε ποσοστό πάνω από 65% του πληθυσμού, όπως δείχνουν κάποιες στατιστικές μελέτες.
Οι ΗΠΑ κατέχουν το 68% της συνολικής έκτασης γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών παγκοσμίως, ενώ τα εγκεκριμένα ΓΤΤ είναι ισοδύναμα με τα συμβατικά, θεωρούνται ασφαλή και εξάγονται σε όλο τον κόσμο. Η ΕΕ κατέχει έκταση γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών περίπου 1%, ενώ τρόφιμα που ανιχνεύονται με ποσοστό γενετικά τροποποιημένων συστατικών άνω του 0,9% πρέπει να έχουν ειδική επισήμανση ενημέρωσης του καταναλωτή (Οδηγία EC 1829/2003). Στην Ε.Ε. ελάχιστες περιπτώσεις γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών έχουν εγκριθεί τα τελευταία χρόνια μετά από ειδική αίτηση. Κάθε αίτηση ελέγχεται ώστε να υπόκειται σε αυστηρή αξιολόγηση της επικινδυνότητας ως προς την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον. Κάθε έγκριση έχει ισχύ για 10 έτη, με άλλα 10 έτη περιθώριο ανανέωσης. Για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς που δεν έχουν ακόμη εγκριθεί αλλά έχουν αξιολογηθεί θετικά από την Ευρωπαϊκή Επιστημονική Επιτροπή, εφαρμόζεται το προσωρινό «κατώφλι» (threshold) του 0.5%, απαγορεύονται τα συστατικά που περιέχουν ποσοστό μεγαλύτερο από 0.5% γενετικά τροποποιημένου υλικού.
Τα κυριότερα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα που κυκλοφορούν παγκοσμίως, εκτός από τη σόγια και τον αραβόσιτο, είναι το βαμβάκι, η ελαιοκράμβη και τα σπορέλαια. Τα παράγωγα σόγιας και αραβοσίτου εντοπίζονται σε γάλα σόγιας, διαιτητικά προϊόντα, μπισκότα, ψωμί, ζυμαρικά, συμπληρώματα διατροφής, επιδόρπια, ζαχαρωτά-γλυκά, προϊόντα σοκολάτας, τσίχλες, σούπες, σάλτσες σόγιας, μπιφτέκια, κονσέρβες αλιευμάτων, αλλαντικά, κρέμα για καφέ, παιδικές τροφές, μαργαρίνες, φυτικές κρέμες μαγειρικής, δημητριακά κ.α. Επίσης, κύρια είσοδος των ΓΤΤ στη καθημερινή διατροφή είναι οι ζωοτροφές. Προϊόντα όπως κρέας, πουλερικά, γάλα, τυρί, αυγά και αλιεύματα μπορεί να προέρχονται από ζώα που έχουν τραφεί με ΓΤΟ.
Ενδεχόμενες Επιπτώσεις στο Περιβάλλον και την Υγεία…
Οι επιπτώσεις των ΓΤΦ στο περιβάλλον και τα οικοσυστήματα δεν έχουν μελετηθεί διεξοδικά, καθώς η οικολογική μελέτη αυτού του θέματος βρίσκεται ακόμη σε αρχικά στάδια. Τα ΓΤΦ μπορούν να οδηγήσουν στη μείωση της χρήσης χημικών στις καλλιέργειες με θετικές συνέπειες για ντο περιβάλλον. Παρόλα αυτά υπάρχουν υποψίες και για πιθανές αρνητικές επιπτώσεις των ΓΤΦ στο περιβάλλον με τους εξής μηχανισμούς :
- Μεταφορά διαγονιδίων μέσω γύρης: Η μεταφορά των γονιδίων της γενετικής τροποποίησης είναι εφικτή μέσω της γύρης, η οποία μεταφέρεται με διάφορους τρόπους και μπορεί να γονιμοποιήσει φυτά του ίδιου ή συγγενικών ειδών. Τα υβρίδια που δημιουργούνται δύναται να φέρουν τα χαρακτηριστικά της γενετικής τροποποίησης, με αποτέλεσμα να επιμολυνθεί μια γειτονική συμβατική καλλιέργεια ή να παραχθούν «υπερζιζάνια», δηλαδή παρασιτικά φυτά ανθεκτικά στα ζιζανιοκτόνα.
- Διαταραχή της βιοποικιλότητας: Η βιοποικιλότητα είναι η φυσική χλωρίδα και πανίδα ενός οικοσυστήματος. Αν για παράδειγμα εξαπλωθεί η καλλιέργεια ενός ΓΤΦ που μειώνει τα ζιζάνια (αγριόχορτα), αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μεταβολές στον αριθμό άλλων φυτών και ζώων που βασίζονται σε αυτά, με άγνωστες συνέπειες για το οικοσύστημα.
- Παραγωγή εντόμων ανθεκτικών στο βιοεντομοκτόνο: Τα έντομα μπορούν μελλοντικά να εμφανίσουν μηχανισμούς ανθεκτικότητας στα βιολογικά εντομοκτόνα που παράγονται από κάποια ΓΤΦ (όπως η Bt).
Αναφορικά με τις επιπτώσεις των ΓΤΤ στην ανθρώπινη υγεία τίποτα δεν είναι αποδεδειγμένο. Υπάρχουν όμως επιστημονικά δεδομένα που αναφέρουν πιθανή, μακροπρόθεσμη, οριζόντια μεταφορά ενός γονιδίου του ΓΤΤ, δηλαδή να μεταφερθεί το γονίδιο από το ΓΤΤ σε επιβλαβή βακτήρια του πεπτικού συστήματος. Αν αυτό το γονίδιο κωδικοποιεί ανθεκτικότητα σε αντιβιοτικά, τότε αυτή η ανθεκτικότητα θα μεταφερθεί και στα βακτήρια, με αποτέλεσμα αυτά να προκαλούν προβλήματα στην υγεία μας χωρίς εμείς να μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε, εάν δεν βρεθούν νέα αντιβιοτικά. Επιπρόσθετα, η εισαγωγή ξένων γονιδίων στα ΓΤΤ έχει ως αποτέλεσμα αυτά να περιέχουν κάποιες χημικές ουσίες ή μεγαλομοριακές δομές, όπως πρωτεΐνες, που δεν έχουν ταυτοποιηθεί επιστημονικά. Αυτές οι ουσίες είναι πιθανόν να έχουν τοξική δράση ή αντιδρώντας με το ανοσοποιητικό σύστημα κάποιων ανθρώπων να προκαλούν αντιδράσεις αναφυλαξίας και αλλεργίες. Επίσης, ενδέχεται να προκαλούν μακροπρόθεσμα μεταλλάξεις γονιδίων και καρκινογενέσεις.
Συμπερασματικά…
Η βιομηχανία της αγροτικής βιοτεχνολογίας βρίσκεται στο στόχαστρο μιας μεγάλης μερίδας καταναλωτών και επιστημόνων, οι οποίοι αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό και επιφύλαξη τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα. Χιλιάδες επεξεργασμένα τρόφιμα ήδη περιέχουν συστατικά από ΓΤΦ και καταναλώνονται από εκατομμύρια ανθρώπους. Μέχρι σήμερα δεν έχουν παρατηρηθεί βλαβερές επιπτώσεις στον άνθρωπο από την κατανάλωση ΓΤΤ. Υπάρχουν, όμως, κίνδυνοι που εστιάζονται στις αλλεργίες που μπορεί να προκαλούν οι νέες πρωτεΐνες των ΓΤΤ, στην πιθανότητα εμφάνισης ανθεκτικότητας των μικροοργανισμών στα αντιβιοτικά και σε απρόβλεπτους κινδύνους. Το διάστημα που ο άνθρωπος καταναλώνει τέτοια τρόφιμα είναι μικρό, οπότε δεν έχουν ακόμα πραγματοποιηθεί επιδημιολογικές μελέτες σε μεγάλη κλίμακα και βάθος χρόνου, ώστε να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Κάθε είδος γενετικά τροποποιημένης καλλιέργειας και τροφίμου πρέπει να μελετάται ξεχωριστά ως προς τις πιθανές άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις του στην υγεία.
Λόγω της υπάρχουσας αβεβαιότητας στο θέμα επιβάλλεται προσεκτική μελέτη από τους αρμόδιους φορείς των χωρών κάθε νέας περίπτωσης ΓΤΤ και ΓΤΦ, ώστε να αποφασίζεται να επιτραπεί η καλλιέργεια του ΓΤΦ ή είσοδος ενός ΓΤΤ στην αγορά μόνο εάν αποδειχθεί, εάν αυτό μπορεί να συμβεί, ότι δεν εγκυμονεί κανένα κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον. Για τα ΓΤΤ που εισέρχονται στην αγορά επιβάλλεται η αναγραφή στην ετικέτα του συστατικού που φέρει την τροποποίηση και η πλήρης ενημέρωση των καταναλωτών για τέτοιου είδους τρόφιμα, ώστε να μπορούν να καταλήξουν στο εάν θα τα εμπιστευτούν ή θα τα απορρίψουν.
