Με το πέρασμα των χρόνων, η ανάγκη του ανθρώπου για μια πιο εξειδικευμένη διατροφή που καλύπτει τις διατροφικές του ανάγκες και προσαρμόζεται σε ιδιαίτερες καταστάσεις συνεχώς αυξάνεται. Προβλήματα που δυσχεραίνουν την σίτιση ενός ατόμου μπορεί να οφείλονται είτε σε κάποιο πρόβλημα υγείας ή απλά στην αύξηση της ηλικίας του.
Κατά την τρίτη ηλικία, καταστάσεις που δυσχεραίνουν τη σίτιση ενός ατόμου, μπορεί να οφείλονται σε κάποιο πρόβλημα υγείας (CVDs, Σακχαρώδη διαβήτη, νευρολογικές διαταραχές, κινητικά προβλήματα, δυσαπορρόφηση κ.ά.), στην κοινωνικοοικονομική και οικογενειακή του κατάσταση ακόμη και στο μορφωτικό του επίπεδο. Σε αυτό το στάδιο της ζωής που μειώνεται η φυσική δραστηριότητα και έχουμε αλλαγές στη σύσταση του σώματος (μείωση μυϊκής μάζας, αύξηση εναπόθεσης λίπους) επιβάλλεται μείωση θερμιδικής πρόσληψης ή ανασύσταση της κάλυψης σε μακροθρεπτικά συστατικά. Ένας ηλικιωμένος έχοντας από τη μία τις δυσκολίες σίτισης και από την άλλη την μείωση των θερμίδων είναι πολύ πιθανό να υποσιτίζεται.
Τι είναι η δυσφαγία και ποια τα συμπτώματά της;
Τα δύο πιο συχνά εμφανιζόμενα προβλήματα των ηλικιωμένων είναι η δυσκολία στην κινητικότητα και η δυσκολία μάσησης-κατάποσης ή αλλιώς η «δυσφαγία-δυσκαταποσία». Η μικρή διαφορά μεταξύ των δύο είναι ότι στη δυσφαγία ο ασθενής έχει πρόβλημα με τον οισοφάγο ενώ στην δυσκαταποσία στο στόμα ή στο λαιμό. Με λίγα λόγια η χρονοβόρα διαδικασία μάσησης κατά την οποία ο ασθενής καταβάλει μεγάλη προσπάθεια για να ωθήσει την στερεά ή υγρή τροφή από το στόμα προς το στομάχι, ορίζεται ως δυσφαγία. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα η μάσηση καθίσταται αδύνατη.
Πιθανά συμπτώματα της δυσφαγίας είναι:
- Πόνος κατά τη μάσηση ή και πλήρης αδυναμία μάσησης
- Αίσθηση πως η τροφή έχει κολλήσει στον λαιμό
- Αυξημένη παραγωγή σίελου
- Βράγχος φωνής
- Καούρα, έμεσμα, παλινδρόμηση
- Απρόσμενη μείωση σωματικού βάρους
- Πνιγμός ή βήχας κατά τη μάσηση
Τα ηλικιωμένα άτομα περιορισμένης κινητικότητας δεν έχουν τη δυνατότητα προετοιμασίας του γεύματός τους και έτσι τους παρέχονται γεύματα που τα επιλέγει ο φροντιστής τους με αποτέλεσμα να μη γίνονται πάντοτε δεκτά. Για να δούμε όμως πόσο πιο σοβαρό είναι το εμπόδιο της δυσφαγίας-δυσκαταποσίας;
Πώς η δυσφαγία επηρεάζει τη διατροφή των ηλικιωμένων και γιατί θα πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα;
Η δυσφαγία, μπορεί να προέλθει από παθολογικά αίτια όπως από π.χ. εγκεφαλικό επεισόδιο, νόσο του Parkinson, άνοια, Alzheimer, προβλήματα οδοντοστοιχίας και καρκίνο του στόματος/φάρυγγα/οισοφάγου. Συχνά όμως η δυσφαγία μπορεί να σχετίζεται και με ψυχολογικούς παράγοντες (κατάθλιψη). Η μειωμένη διάθεση που παρατηρείται σε ηλικιωμένους ανθρώπους λόγω κοινωνικής απομόνωσης, πολλές φορές οδηγεί σε μειωμένη όρεξη και άρνηση κατανάλωσης επαρκούς τροφής.
Επίσης τα φάρμακα που λαμβάνουν μπορεί να αλλοιώσουν αισθήσεις όπως η γεύση και η όσφρηση, επηρεάζοντας κατά συνέπεια και τη λήψη φαγητού. Καλό θα ήταν μόλις το άτομο αντιληφθεί δυσκολία στην μάσηση-κατάποση, να απευθυνθεί άμεσα σε ΩΡΛ για να βρεθεί σε ποιο στάδιο δυσφαγίας βρίσκεται και να του δοθούν οδηγίες για τη σύσταση των γευμάτων του ώστε να αποφευχθούν οι εισροφήσεις, οι λοιμώξεις του αναπνευστικού και η ακούσια απώλεια βάρους.
Τι συνέπειες μπορεί να έχει η δυσφαγία;
Η δυσφαγία είναι μία αρκετά σοβαρή κατάσταση, η οποία, αν δεν αντιμετωπιστεί κατάλληλα μπορεί να οδηγήσει από υποθρεψία, λόγω μειωμένης πρόσληψης τροφής μέχρι και στον θάνατο λόγω απόφραξης των αεραγωγών. Αν δεν μπορεί να θεραπευτεί το πρόβλημα που οδηγεί στην δυσφαγία, ο τρόπος αντιμετώπισής της είναι μέσω της παρασκευής ειδικά σχεδιασμένων τροφίμων, ούτως ώστε να μην υπάρχει ο κίνδυνος αναρρόφησης για το άτομο, αλλά παράλληλα να μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του με εύγεστα και ευχάριστα φαγητά.
Δυσφαγία, πώς αντιμετωπίζεται;
Η τροποποίηση των φαγητών, έτσι ώστε να γίνουν πιο εύκολα στην μάσηση και στην κατάποση, μπορεί να πραγματοποιηθεί με πολτοποίηση των τροφίμων σε διάφορους βαθμούς ανάλογα με την σοβαρότητα της δυσφαγίας ή με πύκνωση των υγρών, έτσι ώστε να αποφευχθεί πιθανός πνιγμός λόγω αναρρόφησης.
Επίσης, σε περιπτώσεις μειωμένης γεύσης και οσμής θα ήταν πιο ελκυστικά τα γεύματα αν προσθέταμε μπαχαρικά και σπιτικούς ζωμούς λαχανικών/κρέατος αποφεύγοντας έτσι και την αυξημένη κατανάλωση χλωριούχου νατρίου.
Κατηγορίες δίαιτας ανάλογα το βαθμό δυσφαγίας
1η. Δίαιτα (fork mashable Dysphagia Diet)
Παρ’ όλη τη σύγχυση που επικρατεί γύρω από τις ονομασίες των τροποποιημένων τροφίμων από τις παρασκευάστριες εταιρίες ή τους επιστήμονες υγείας, είναι γενικότερα αποδεκτή η κατηγοριοποίηση των τροφών σε τέσσερις ομάδες, ανάλογα με τον βαθμό της επεξεργασίας τους. Πρώτη είναι η δίαιτα (fork mashable Dysphagia Diet) με κανονικά, μαλακά τρόφιμα, τα οποία είναι εύκολα στην μάσηση και δεν εγκυμονούν κινδύνους για πνιγμό. Τρώγονται με το πιρούνι και συνήθως χρειάζονται μία παχιά και απαλή σάλτσα ή sauce για να διευκολύνουν την κατάποση. Σε αυτόn τον τύπο δίαιτας αποφεύγονται τελείως τα σκληρά, ινώδη και «στεγνά» τρόφιμα καθώς και εκείνα που απαιτούν έντονη μάσηση.
2η. Δίαιτα (pre-mashed)
Η δεύτερη κατηγορία δίαιτας για άτομα με πιο έντονο πρόβλημα δυσφαγίας είναι αυτή της «pre-mashed» δηλαδή, τρόφιμα πολύ λεπτά κομμένα ή λιωμένα με το πιρούνι, ουσιαστικά ένα βήμα πριν την κανονική πολτοποίηση. Σε αυτήν την κατηγορία απαιτείται πάλι μάσηση, αλλά σε μικρότερο βαθμό από την προηγούμενη, ενώ τα υγρά των τροφών πρέπει να βρίσκονται σε πολύ «παχιά» μορφή λόγω του κινδύνου αναρρόφησης.
3η. Δίαιτα (Thick mashed puree)
Στη συνέχεια, περνώντας στην τρίτη κατηγορία (Thick mashed puree) η ικανότητα μάσησης δεν υπάρχει από τον ηλικιωμένο, γι’ αυτό τα φαγητά και τα τρόφιμα βρίσκονται σε πολτοποιημένη κατάσταση. Η υφή του πουρέ πρέπει να είναι απαλή χωρίς «κομματάκια» φαγητού και να μπορεί να κρατάει το σχήμα του στο πιάτο. Αυτό σημαίνει να είναι ένας παχύς πουρές χωρίς υγρά, που μπορεί να σταθεί στο πιρούνι. Τέτοια τρόφιμα μπορεί να είναι πατάτα, ρύζι, μακαρόνια, βρασμένα λαχανικά, όσπρια (ελαφρώς πατημένα με το πιρούνι).
Σε αυτή την κατηγορία τα γεύματα του ασθενούς δεν πρέπει να έχουν υδαρή μορφή για να αποφευχθεί η μεταφορά τους στην αναπνευστική οδό. Για να προκύψει ένα πυκνότερο γεύμα (πχ από την πολτοποίηση μιας σούπας) θα μπορούσε να προστεθεί κάποιο φυσικό πηκτικό μέσο όπως μια αμυλούχα τροφή (ρύζι, ζυμαρικά, πατάτα) ή ακόμη και ειδικό εμπορικό σκεύασμα (πχ. κόμμι γκουάρ σε σκόνη, ξανθάνη, ζελατίνη)
4η. Δίαιτα (Thin mashed puree)
Τέλος, όταν το πρόβλημα δυσφαγίας είναι πολύ έντονο επιλέγεται η τέταρτη κατηγορία δίαιτας (Thin mashed puree), που περιλαμβάνει πολτοποιημένα τρόφιμα σε αρκετά λεπτή μορφή. Σε αυτήν την περίπτωση, ο πουρές δεν μπορεί να καταναλωθεί με πιρούνι, αλλά απαιτείται η χρήση κουταλιού, λόγω της ρευστότητάς του. Και σε αυτήν την περίπτωση, ο πουρές πρέπει να είναι ομοιογενής χωρίς σκληρά κομμάτια φαγητού. Σε αυτή την περίπτωση ο ηλικιωμένος μπορεί να καταναλώνει smoothies φρούτων, κρέμες και φρουτοχυμούς ενώ όταν κάποια τρόφιμα παραμένουν πυκνά ακόμη και μετά την πολτοποίησή τους, μπορούμε να προσθέσουμε ζωμούς λαχανικών/κρέατος, γάλα ακόμη και γιαούρτι.
Πώς γίνεται η διάγνωση της δυσφαγίας;
Ο θεράπον ιατρός πολύ πιθανό να χρειαστεί να κάνει πολλαπλούς ελέγχους ώστε να εξακριβωθεί η αιτία της δυσφαγίας. Πιο συγκεκριμένα:
- Ακτινογραφία θώρακος/λαιμού αφού προηγουμένως καταναλωθεί βαριούχο σκεύασμα ώστε να βρεθεί το σημείο της βλάβης
- Λαρυγγοσκόπηση ή οισοφαγοσκόπηση με ειδική κάμερα
- Μανομετρία, όσο καταπίνει ο ασθενής εξετάζονται οι πιέσεις που ασκούνται στον οισοφάγο
- Μέτρηση pH, ελέγχεται η συχνότητα κατά την οποία ανεβαίνουν γαστρικά υγρά στον οισοφάγο.
Σε ποιες κατηγορίες χωρίζεται η δυσφαγία;
Ανάλογα με το σημείο που ανιχνεύεται η βλάβη διακίνησης τροφής χωρίζεται σε τέσσερις κατηγορίες:
- Στοματοφαρυγγική (δυσκολία μετακίνησης τροφής από την στοματική κοιλότητα στον οισοφάγο)
- Οισοφαγική (δυσκολία διάβασης στερεής/υγρής τροφής δια μέσου οισοφάγου δηλαδή από το ανώτερο στο κατώτερο σημείο του)
- Οισοφαγογαστρική (βλάβη στον κάτω σφιγκτήρα που ενώνει τον οισοφάγο με το στομάχι)
- Εξωοισοφαγική (απόφραξη στο μέσο του οισοφάγου από ύπαρξη κήλης)
Με τι άλλα διατροφικά προβλήματα έρχονται αντιμέτωποι οι ηλικιωμένοι;
Παρόλο που κάποιοι ηλικιωμένοι είναι υγιείς, λόγω των αλλαγών στο γαστρεντερικό τους σύστημα, εμφανίζουν εμπόδια που ίσως να τους οδηγήσουν σε διατροφικές ελλείψεις. Η ατροφική γαστρίτιδα που εμφανίζεται σε συνδυασμό με τη μειωμένη έκκριση γαστρικού υγρού οδηγούν σε δυσαπορρόφηση (Fe, Ca, Vit K & B12) καθώς υπάρχει υπέρμετρος πολλαπλασιασμός των εντερικών βακτηριδίων. Σε αυτή την περίπτωση θα ήταν σκόπιμο να καταναλώνονται εμπλουτισμένα τρόφιμα και να δίνεται έμφαση στον συνδυασμό των τροφών ώστε να έχουμε τη μέγιστη απορρόφηση αυτών των στοιχείων. Ένα άλλο πρόβλημα είναι η δυσκοιλιότητα η οποία είναι απόρροια πολλών παραγόντων όπως μείωση κινητικότητας παχέος εντέρου, μείωση θερμιδικής πρόσληψης, μειωμένη πρόσληψη φυτικών ινών και υγρών αλλά και λόγω χαμηλής φυσικής δραστηριότητας. Ο βασικότερος λόγος είναι η αφυδάτωση η οποία εντείνεται με τη συνύπαρξη φλεγμονών και εκφυλιστικών νοσημάτων. Γ’ αυτόν τον λόγο πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα η ημερήσια πρόσληψη υγρών κυρίως στα άτομα που λαμβάνουν διουρητικά ή έχουν πλήρως λειτουργικά νεφρά θα πρέπει να δοθούν 8-10 ποτήρια υγρά την ημέρα εκ των οποίων τα 6-8 ποτήρια (1500-2000ml) να είναι νερό.
Ποιες δυσκολίες έχουν οι ειδικές δίαιτες για τον ηλικιωμένο;
Οι δυσκολίες που προκύπτουν με τα ειδικά επεξεργασμένα τρόφιμα για τους ηλικιωμένους είναι ότι, μετά το τέλος της παρασκευής τους, τα τρόφιμα έχουν χάσει το κανονικό τους σχήμα, ενώ μπορεί να έχει αλλοιωθεί η γεύση και η μυρωδιά τους. Αυτό συνήθως έχει αρνητικές συνέπειες στην όρεξη του ατόμου για την κατανάλωσή του. Λύσεις για αυτό το πρόβλημα αποτελούν τα ενισχυτικά γεύσης και αρώματος που προστίθενται, καθώς και η προσεγμένη εμφάνιση του φαγητού.
Μη ξεχνάμε ωστόσο ότι τα άτομα με προβλήματα πρόσληψης τροφής εκτός από την μορφή των γευμάτων τους θα πρέπει να προσέχουν και την θερμιδική τους περιεκτικότητα. Λόγω παρουσίας συνοδών νοσημάτων θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν και ο παράγοντας του stress στις ημερήσιες θερμιδικές ανάγκες αλλά και η μειωμένη κινητικότητα που συνήθως χαρακτηρίζει αυτά τα άτομα. Ωστόσο, παρόλο που έχουν χαμηλή φυσική δραστηριότητα, θα πρέπει να δοθεί έμφαση στο ποσοστό πρωτεϊνικής κάλυψης στα ευπαθή άτομα (όπου αυξάνεται σε σχέση με άτομα μέσης ηλικίας) καθώς η μείωση μυϊκής μάζας μπορεί να οδηγήσει τον ηλικιωμένο σε σαρκοπενία.
Συμπερασματικά
Είναι σημαντικό να εξασφαλίζεται αρχικά η κάλυψη των ενεργειακών αναγκών των ηλικιωμένων, μέσω της ασφαλούς κατανάλωσης τροφίμων ανάλογα με τον βαθμό δυσφαγίας και των άλλων νοσημάτων που έχουν και στη συνέχεια να στοχεύουμε στην ευχάριστη παρουσίασή τους. Απαραίτητο θα ήταν, τέλος, η δημιουργία ενός παγκόσμια αποδεκτού προτύπου, που θα ορίζει ξεκάθαρα τις κατηγορίες επεξεργασίας τόσο για τα τρόφιμα όσο και για τα υγρά που καταναλώνονται από ασθενείς και ηλικιωμένους με δυσφαγία.
